Collectief stelsel met meer maatwerk en minder generatieconflicten

ESB Pensioenen

Pensioenen

Collectief stelsel met
meer maatwerk en minder
generatieconflicten
De complexe regels voor het absorberen van financiële schokken
in de aanvullende pensioenen leiden tot intergenerationale conflicten over het verdelen en beleggen van collectieve vermogens.
Verder is het stelsel onvoldoende toegesneden op de moderne
arbeidsmarkt. Daarom wordt gepleit voor pensioenregelingen
met heldere eigendomsrechten, ruimte voor maatwerk in risicomanagement en een eenduidige band tussen premie en pensioenopbouw, maar met behoud van waardevolle collectieve elementen
zoals verplicht sparen, een verplichte solidariteitskring, collectieve
uitvoering en het delen van biometrische risico’s.

Eric Bergamin
Pensioenjurist bij Bergamin Pensioenrechtadvies
Lans Bovenberg
Hoogleraar aan de Universiteit van Tilburg
Raymond Gradus
Hoogleraar aan de Vrije
Universiteit Amsterdam
en directeur van het Wetenschappelijk Instituut
voor het CDA
Wilse Graveland
Directeur fiduciair
management bij Kempen
Capital Management

102

H

et Nederlandse pensioenstelsel kent een
relatief grote, op kapitaaldekking gebaseerde, tweede pijler. Meer dan negentig
procent van de werknemers valt onder
een dergelijke aanvullende-pensioen­
regeling. Het totale belegde vermogen van de pensioenfondsen bedraagt volgens DNB eind 2012 circa één biljoen euro.
Als percentage van het nationaal inkomen is de pensioenpot
van Nederland één van de grootste in de wereld.
Het huidige stelsel is onvoldoende toekomstbestendig.
Mede door de vergrijzing en hoge premieniveaus kunnen
fondsen tegenvallende beleggingsopbrengsten niet meer opvangen door premies te verhogen. Risico’s liggen daardoor
steeds meer bij de deelnemers in termen van de waarde van
hun pensioenaanspraken. De dotcomcrisis en de kredietcrisis
hebben de kwetsbaarheid van de pensioenaanspraken voor financiële schokken blootgelegd. De verdeling over generaties
van deze schommelingen op de financiële markten leidt tot
veel onbegrip. Dit komt mede door de complexe, arbitraire
en weinig stabiele verdeelregels die niet zijn ingesteld op

grote financiële schokken die vooral in de waarde van pensioenaanspraken moeten worden opgevangen. Samen met
het collectieve beleggingsbeleid doen deze regels bovendien
onvoldoende recht aan de uiteenlopende risico-rendementsvoorkeuren van verschillende generaties. Ook de doorsneesystematiek resulteert in steeds meer discussie omdat de ingelegde premie niet spoort met de waarde van de daarmee extra
opgebouwde pensioenrechten (Bonenkamp et al., 2014). Dit
past niet meer bij een moderne arbeidsmarkt waarin mensen
vaker wisselen tussen werknemerschap en zelfstandig ondernemerschap, en zodoende niet meer automatisch hun gehele
actieve leven deelnemen aan een collectieve pensioenregeling.
Een hervorming van het aanvullende-pensioenstelsel is
daarom geboden, en moet gericht zijn op beter gedefinieerde
en stabielere individuele eigendomsrechten, meer ruimte
voor maatwerk in risicomanagement en een eenduidigere
individuele band tussen ingelegde premies en opgebouwde
pensioenrechten, maar met behoud van de voordelen van
waardevolle collectieve elementen in termen van sociale bescherming, risicodeling en schaal.
Gepleit wordt daarom voor CIDC-regelingen (Collective
Individual Defined Contribution). Dit zijn pensioenregelingen
waarbij de premiestelling, het vermogens- en risicobeheer, en
het delen van biometrische risico’s collectief plaatsvindt, maar
iedere deelnemer in de opbouwfase een eigen pensioenrekening heeft die individuele eigendomsrechten eenduidig definieert en meer maatwerk mogelijk maakt in de blootstelling
aan risico’s. Ook is er veel te zeggen voor een meer actuarieel
neutrale opbouw zodat de ingelegde premie beter spoort met
de waarde van opgebouwde pensioenrechten.
Risico’s collectieve regelingen

In een Defined Benefit-regeling (DB) zegt de werkgever (in
principe) een vaste pensioenuitkering toe aan werknemers. In
het eindloonstelsel hangt de hoogte van het pensioen af van
het laatst verdiende loon en in het middelloonstelsel van het
gemiddelde loon. Mede naar aanleiding van de dotcomcrisis

De auteur heeft verklaard dit artikel alleen te publiceren in ESB en niet elders
te publiceren in wat voor medium dan ook. Het is wel toegestaan om het artikel voor eigen gebruik
en voor publicatie op een intranet van de werkgever van de auteur aan te wenden.

Jaargang 99 (4679) 21 februari 2014

Pensioenen ESB

in het begin van deze eeuw is een groot aantal pensioenfondsen overgestapt van eind- naar middelloon. Het percentage
middelloonregelingen is tussen 1998 en 2013 gestegen van 25
procent naar 90 procent van de pensioenregelingen (tabel 1).
Tegelijkertijd is het aantal eindloonregelingen gedaald van 66
procent naar minder dan 1 procent van de pensioenregelingen.
Door de overstap op het middelloonstelsel leidt een eventuele korting op de indexatie niet alleen tot minder koopkracht
voor de niet-actieven, maar ook tot minder reële aanspraken
van de actieve deelnemers. Meer risico’s komen zo terecht bij
deelnemers. Verder gaat onder het middelloonstelsel de doorsneesystematiek extra knellen omdat de vroeg opgebouwde
rechten minder doortellen (Bovenberg en Boon, 2010).
De overgang naar een middelloonstelsel bleek onvoldoende om de recente financiële crisis en de toenemende levensverwachting het hoofd te bieden. In de afgelopen jaren
waren de opgebouwde rechten van deelnemers vaak alleen te
handhaven als de pensioenpremies fors zouden stijgen. Dat
zet echter de concurrentiepositie van de bedrijven onder
druk. Daarnaast is de omvang van de pensioenaanspraken relatief groot ten opzichte van de onderneming en is het aantal
inactieven in de pensioenregeling toegenomen. We zien dan
ook dat werkgevers de financiële en demografische risico’s
steeds meer naar de pensioendeelnemers schuiven door een
vaste of maximale premie toe te zeggen. De onderneming kan
dan niet meer worden aangesproken op mogelijke tekorten in
het pensioenfonds.
Zo ontstonden zogenaamde Collective Defined Contribution-systemen (CDC), waarbij de onderneming voor een
periode van vijf jaar een vaste premie toezegt. In zo’n CDCregeling is sprake van een collectief pensioenvermogen dat op
basis van bepaalde verdeelregels (gebaseerd op de rentestand,
de dekkingsgraad en opgebouwde pensioenrechten) aan individuele deelnemers toekomt. De pensioenaanspraken zijn in
deze systemen expliciet voorwaardelijk en de waarde van deze
aanspraken fluctueert met de beleggingsresultaten.
Het CDC-stelsel kent een aantal nadelen. Zo zijn de verdeelregels complex, arbitrair en vaak instabiel. De waardering
van rechten is nog gebaseerd op onvoorwaardelijke aanspraken en spoort niet met de waarde van de daadwerkelijk voorziene, voorwaardelijke uitkeringen. De verdelingseffecten van
wijzigingen in de verdeelregels (zoals de hersteltermijnen,
de discontovoet en de berekening van de premie) zijn mede
daardoor ondoorzichtig (Kocken, 2012). Dit leidt tot spanningen tussen generaties. Hetzelfde geldt voor het beleggingsbeleid omdat er weinig ruimte is voor maatwerk afhankelijk
van leeftijd. Gepensioneerden draaien op voor de risico’s die
in het belang van werkenden worden genomen of werkenden
worden opgezadeld met een te conservatief beleggingsbeleid.

et al., 2010). Deze regelingen vermijden diffuse verdelingsvraagstukken van collectieve pensioenen. Nadeel van een
IDC-regeling is dat het langlevenrisico geheel voor rekening
van de deelnemer komt. Dit risico is eventueel op basis van
individuele kenmerken bij te verzekeren, maar daarmee zijn,
mede vanwege averechtse selectie, vaak aanzienlijke kosten
gemoeid. Bovendien is er meestal geen sprake van collectief
vermogensbeheer en risicomanagement en van verplichte
deelname,met als gevolg hoge kosten en suboptimale individuele keuzen.
CIDC als combinatie van CDC en IDC

De bepleite CIDC-regelingen combineren de voordelen van
de CDC- en IDC-regeling. In CIDC worden de nadelen
van CDC gemitigeerd door vier individuele elementen toe
te voegen: ten eerste de individuele band tussen ingelegde
premie en de waarde van de opgebouwde pensioenaanspraken (actuarieel neutrale opbouw); ten tweede individuele eigendomsrechten op basis van het opgebouwde kapitaal; ten
derde maatwerk in risicomanagement op basis van leeftijd en
ten vierde goede begrijpelijkheid en inzicht voor het individu,
mede ten behoeve van beperkte individuele keuzevrijheid in
vermogensbeheer. Daarnaast is het van belang om de nadelen
van IDC te mitigeren door drie collectieve elementen toe te
voegen: ten eerste verplicht sparen; ten tweede een verplichte
solidariteitskring met collectieve aanbesteding en ten derde
het delen van biometrische risico’s. Tabel 2 vat de sterke individuele en collectieve elementen van een CIDC-regeling
samen.
Actuarieel neutrale opbouw

Onder de doorsneesystematiek krijgen ouderen dezelfde pensioenopbouw als jongeren, hoewel de pensioenopbouw van
ouderen duurder is. De pensioenopbouw voor jongeren is
goedkoper omdat de rendementen in normale omstandigheden hoger zijn dan de indexatie van de pensioenuitkeringen.
Kader 1 illustreert dit. Degenen die alleen de eerste helft van
hun arbeidzame leven als werknemer pensioen opbouwen onder de doorsneesystematiek lopen de helft van hun pensioenopbouw mis. De doorsneesystematiek past niet goed bij een
moderne arbeidsmarkt waarin individuen vaak niet meer hun
gehele arbeidzame leven voltijds werknemer zijn. Daarom is

Ontwikkeling in de pensioenregelingen
Percentage actieve deelnemers

Buitenlandse IDC-systemen

In sommige landen, zoals het Verenigd Koninkrijk en de
Verenigde Staten, is de meest gebruikte pensioenregeling
een Individual Defined Contribution-regeling (IDC). In een
IDC-stelsel zegt de werkgever een bepaalde vaste premie toe
en heeft de werknemer een eigen pensioenrekening waarbij de
waarde van de ingelegde premie spoort met het opgebouwde
kapitaal. Dit biedt deelnemers de mogelijkheid van een eigen risico-rendementsprofiel afhankelijk van de specifieke
levensfase en andere individuele omstandigheden (Dietvorst
Jaargang 99 (4679) 21 februari 2014

Tabel 1

Soort regeling

Totaal 1998

Totaal 2006

Totaal 2013

Eindloonregelingen

66,5

7,4

0,6

Middelloonregelingen1

25,0

79,0

90,8

Combiregelingen

6,0

7,8

0,9

DC-regelingen

0,5

3,8

5,8

Overige regelingen

2,1

2,0

1,8

De auteur heeft verklaard dit artikel alleen te publiceren in ESB en niet elders
te publiceren in wat voor medium dan ook. Het is wel toegestaan om het artikel voor eigen gebruik
en voor publicatie op een intranet van de werkgever van de auteur aan te wenden.

Bron: DNB statistiek pensioenfondsen

103

ESB Pensioenen

een betere aansluiting nodig tussen de premie en de waarde
van de verkregen pensioenrechten door een meer actuarieel
neutrale opbouw. Bij een vaste premie bouwen jongeren eerder en gelijkmatiger pensioenrechten op.
De overstap van een doorsneesystematiek naar een actuarieel neutrale systematiek leidt tot een aanzienlijke transitieproblematiek. Sommige cohorten hebben overdrachten
betaald aan de oudere cohorten, maar ontvangen in de nieuwe systematiek geen overdrachten van de jongere cohorten.
WI CDA (2014) bespreekt een mogelijke oplossing van deze
transitieproblematiek.

kader 1

Bij een discontovoet (dit is het verschil tussen verwacht rendement en indexatie)
van bijvoorbeeld drie procent kan voor een euro die een 25-jarige inlegt, meer
dan drie keer zoveel pensioen worden ingekocht als met een euro die een 64-jarige inlegt (figuur 1). De blauwe lijn geeft aan hoeveel de premiebetalingen van
een deelnemer waard zouden zijn bij een actuarieel neutrale opbouw. De lichtgrijze lijn geeft aan hoeveel pensioen deelnemers opbouwen bij de doorsneesystematiek.

Actuarieel neutrale en doorsneeopbouw
4,0

In procenten van het salaris

3,0
2,5
2,0
1,5
1,0
0,5
25

30

35

40

45

50

55

60

65

Leeftijd in jaren

Een ander voordeel van het CIDC-systeem is dat er per generatie meer op maat kan worden belegd. Zo kan er voor
jongere deelnemers risicovoller worden belegd om zo een
risicopremie te kunnen incasseren, terwijl er voor ouderen
conservatiever wordt belegd. Verder kunnen fondsen voor
oudere werknemers een groter deel van het renterisico afdekken dan voor jongeren. Het huidige DB-systeem biedt weinig ruimte voor maatwerk in de mate van blootstelling aan
risico. Dit kan leiden tot intergenerationele conflicten over
het beleggingsbeleid omdat jongere deelnemers meer belang
hebben bij risicovolle beleggingen dan oudere deelnemers.
Hierdoor kunnen jongeren in een vergrijsd pensioenfonds
tegen hun wil worden opgezadeld met een conservatief beleggingsbeleid.

Actuariele neutrale opbouw (drie procent)

Doorsnee opbouw

DNB Statistiek pensioenfondsen

Verschillende systemen met enkele kenmerken

tabel 2

DB

CDC

IDC

CIDC

Actuarieel neutrale opbouw

Niet

Niet/Wel

Wel

Wel

Individuele eigendomsrechten

Niet

Niet

Wel

Wel

Intergenerationeel maatwerk
risicomanagement

Niet

Niet

Wel

Wel

Individueel maatwerk bij vermogensbeheer

Niet

Niet

Wel

Wel

Verplicht sparen

Wel

Wel

Niet

Wel

Verplichte solidariteitskring en collectieve
aanbesteding

Wel

Wel

Niet

Wel

Collectief biometrische risico’s delen

Wel

Wel

Niet

Wel

104

In een CIDC-systeem zijn de individuele eigendomsrechten
tijdens de opbouwfase gedefinieerd in termen van het per
individu opgebouwde kapitaal. Een discussie over de hoogte
van de rekenrente is niet langer nodig om de collectieve vermogens via complexe verdeelregels te verdelen over generaties.
Dit vermindert de politieke risico’s van steeds weer veranderende regelgeving en de daaruit voortvloeiende verdelingsconflicten, en versterkt het private karakter van pensioenen.
Een rekenrente is in de opbouwfase alleen nog nodig voor het
projecteren van toekomstige pensioenuitkeringen (gegeven
het opgebouwde kapitaal) en in de uitkeringsfase voor het
bepalen hoe snel het opgebouwde kapitaal wordt uitgekeerd.
Een nadeel van het definiëren van eigendomsrechten in
termen van individueel kapitaal is dat er geen collectieve buffers meer zijn om risico’s te delen met toekomstige pensioenopbouw. Door beperkte hersteltermijnen en de vaste premies
zijn de potentiële welvaartswinsten daarvan echter beperkt
(Boelaars, 2014), terwijl de politieke risico’s van naamloze
buffers aanzienlijk zijn. Ervaringen overal in de wereld geven aan dat het essentieel is om kapitaalgedekte pensioenen
te beschermen tegen politici die de pensioenpotten willen benutten voor ‘goede’ collectieve doelen. Helder gedefinieerde
individuele eigendomsrechten zijn daarbij een essentiële verdedigingslinie.
Intergenerationeel maatwerk

figuur 1

3,5

0

Individuele eigendomsrechten

Individueel maatwerk

Werknemers bouwen als onderdeel van de arbeidsvoorwaarden een verplicht pensioen op. Eventueel kunnen zij in de
derde pijler door middel van lijfrenten of vrije besparingen
extra pensioen opbouwen om zo in te spelen op hun specifieke individuele omstandigheden. Daarnaast kan een hypotheekvrije eigen woning functioneren als pensioen in natura.
Binnen het CIDC-systeem kunnen deze elementen van een
goede oudedagvoorziening eenvoudig en op een voor de individuele deelnemer begrijpelijke wijze in verbinding worden
gebracht met de arbeidsgerelateerde pensioenen. Deelnemers beschikken immers over individuele pensioenrekeningen met een helder gedefinieerde waarde. Ook worden dan
maatwerkoplossingen mogelijk, zoals het voorstel uit het
pensioen­ kkoord van december 2013 om actieve deelnemers
a
het werknemersdeel van de pensioenpremie te laten gebruiken voor extra aflossingen van de hypotheek (Bovenberg en
Nijman, 2014).

De auteur heeft verklaard dit artikel alleen te publiceren in ESB en niet elders
te publiceren in wat voor medium dan ook. Het is wel toegestaan om het artikel voor eigen gebruik
en voor publicatie op een intranet van de werkgever van de auteur aan te wenden.

Jaargang 99 (4679) 21 februari 2014

Pensioenen ESB

Verplicht sparen

Een verplichting om te sparen voor het pensioen is noodzakelijk omdat individuen vaak kortetermijngedrag vertonen,
waardoor zij het belang van een goed pensioen onderschatten.
In Nederland bestaat geen algemene pensioenplicht, maar is
dit ingevuld door twee verplichtstellingen (Beetsma en Chen,
2013). De kleine verplichtstelling verplicht werknemers deel
te nemen aan de pensioenregeling die de werkgever aanbiedt.
De grote verplichtstelling verplicht de werkgever zich aan te
sluiten bij het pensioenfonds van de bedrijfstak.
Verplichte solidariteitskring

Er bestaat onvrede over de verplichte winkelnering die het
gevolg is van de twee verplichtstellingen. Daarom hebben de
jongerenorganisaties van VVD, PvdA en D66 voorgesteld
om werknemers te laten kiezen bij welk pensioenfonds zij
hun pensioen onderbrengen ( JO, 2013). Om risicoselectie
te voorkomen zou verevening moeten plaatsvinden om pensioenfondsen met veel slechte risico’s te compenseren. Verevening sluit aan bij de wijze waarop in de basisverzekering in de
zorg selectie wordt bestreden. Nadeel is wel dat het vereveningssysteem tot extra complexiteit leidt. Ook is het de vraag
in hoeverre individuen over de noodzakelijke kennis beschikken om tot een verantwoorde keuze tussen uitvoerders te komen. Verder wordt bij het opheffen van de verplichtstelling
de cruciale rol van de sociale partners in het Nederlandse pensioenmodel overboord gezet. Deze rol wordt in belangrijke
mate overgenomen door de overheid, die een collectieve pensioenpremie en een (standaard-)risicoprofiel gaat vaststellen.
De grote verplichtingstelling blijft belangrijk om voldoende schaal en collectiviteit in de uitvoering te behouden
ten behoeve van het delen van actuariële risico’s, een goede
governance en lage kosten. Cao-partijen besteden de pensioenregeling collectief uit aan een uitvoeringsorganisatie naar
keuze. Vergelijkbaar met de huidige situatie wordt het langleven- en nabestaandenrisico dan binnen de solidariteitskring
van de collectieve arbeidsovereenkomst gedeeld en is er sprake van collectief vermogensbeheer.
Uitvoeringsorganisaties concurreren om de gunst van de
cao-partijen. De pensioenrekeningen zijn immers eenvoudig
over te dragen tussen uitvoeringsorganisaties. Door de concurrentie zullen er op termijn waarschijnlijk nog maar een beperkt
aantal uitvoeringsorganisaties overblijven. Dit heeft ook als
voordeel dat de uitvoeringskosten dalen. Eventueel is beperkte
individuele keuzevrijheid door het bieden van een beperkt
aantal risicoprofielen met een goede standaard een optie.
Dit ‘keuzemodel voor sociale partners’ staat dichter bij
de huidige structuur dan het ‘zorgverzekeringsmodel’. De
tussenlaag van de sociale partners zorgt voor de behartiging
van de belangen van de vaak financieel analfabetische deelnemers richting de uitvoerders. Collectiviteit creëert voldoende
schaal om de governance goed in te regelen en de positie van
individuele deelnemers te versterken met betrekking tot de
financiële sector.

maar ook het individuele langlevenrisico wordt gedeeld. De
tarieven die gehanteerd worden bij het omzetten van kapitaal
in een periodieke uitkering zijn uniform voor deelnemers met
dezelfde leeftijd. Door kapitaal pas laat in het leven om te zetten in levenslange uitkeringen, blijft het moeilijk te beprijzen
en in te schatten systematische langlevenrisico beperkt.
Na de pensioendatum kunnen deelnemers risico’s minder goed opvangen. Het ligt daarom in de rede na de pensioenleeftijd steeds minder risicovol te beleggen. Het is
denkbaar dat deelnemers een beperkte keuze krijgen over het
risicoprofiel tijdens de uitkeringsfase. Zo kunnen deelnemers
een eigen afweging maken tussen risico en rendement.
In de opbouwfase kunnen ook biometrische risico’s worden gedeeld binnen de solidariteitskring. Het gaat dan bijvoorbeeld om (premievrijstelling bij) arbeidsongeschiktheid
en nabestaandenpensioen.
Conclusie

Tabel 2 laat zien dat een CIDC-stelsel het beste van twee
werelden (collectief en individueel DC) verenigt. Enerzijds
behoudt CIDC belangrijke elementen van collectiviteit zoals
het verplicht sparen, collectieve aanbesteding van een solidariteitskring en het delen van biometrische risico’s. Anderzijds
speelt CIDC in op de behoefte aan enerzijds een heldere band
tussen ingelegde premie en waarde van pensioenrechten (actuarieel neutrale opbouw) in een flexibele arbeidsmarkt, en
aan anderzijds heldere, veilige individuele eigendomsrechten
en individueel maatwerk bij beleggingsbeleid en vermogensopbouw. Dit voorkomt intergenerationele conflicten over de
verdeling en het beleggen van collectieve vermogens.

Literatuur
Beetsma, R. en D. Chen (2013) De verplichtstelling van de Nederlandse pensioenen. ESB
98(4674&4675), 738–741.
Boelaars, I., R. Cox, M. Lever en R. Mehlkopf (2014) Risk sharing in funded pension systems.
Netspar Discussion Paper, te verschijnen.
Bonenkamp, J., R. Cox en M. Lever (2014) Afschaffen doorsneesystematiek wenselijk maar
kostbaar. ESB, 99(4676), 26–29.
Bovenberg, A.L. en B. Boon (2010) Now is the time. Overstap op degressieve pensioenopbouw is nu mogelijk en wenselijk. Netspar NEA Paper, 36.
Bovenberg, A.L. en T. Nijman (2014) Innovaties pensioenakkoord gewikt en gewogen. Me
Judice, 8 januari.
Dietvorst, G., C. Hooghiemstra, T. Nijman en A. Oerlemans (2010) Decumulatie van pensioenrechten. Netspar NEA papers, 34.
JO (2013) Een nieuw pensioenstelsel! Jongerenorganisaties VVD, PvdA en D66. Artikel op www.

Collectief biometrische risico’s delen

nieuwpensioenstelsel.nl.

Deelnemers zetten in de hier voorgestelde pensioenregelingen tijdens hun pensioen hun kapitaal stapsgewijs om in
een levenslange uitkering. Het gaat dan om eenheden in een
beleggingspool waarbinnen niet alleen het beleggingsrisico

Kocken, T. (2012) Pension liability measurement and intergenerational fairness: two case

Jaargang 99 (4679) 21 februari 2014

studies. Rotman International Journal of Pension Management, 5(1), 16–24.
WI CDA (2014) Naar een solide en solidair pensioenstelsel. Den Haag: WI CDA.

De auteur heeft verklaard dit artikel alleen te publiceren in ESB en niet elders
te publiceren in wat voor medium dan ook. Het is wel toegestaan om het artikel voor eigen gebruik
en voor publicatie op een intranet van de werkgever van de auteur aan te wenden.

105