De economische crisis in de
Sovjetunie
M.J. Ellman*
H
et mislukken van de staatsgreep in de Sovjetunie is gevierd als een politieke
overwinning. Maar de stabiliteit in bet land is daarmee niet verzekerd. Een
belangrijke bron van instabiliteit zijn de slechte economische omstandigheden. Na
zes en een halfjaarperestrojka is de Sovjeteconomie een ravage. Het mislukken van
de coup heeft de oplossing van de economischeproblemen niet dichterbij gebracht.
De (economische) perestrojka die in 1985 in de Sovjetunie werd ingezet, beloofde belangrijke veranderingen in het economische systeem, die zouden
leiden tot een verhoging van de welvaart van de bevolking. Nu, zes en een half jaar later, is de economische situatie in de Sovjetunie buitengewoon slecht,
in veel opzichten slechter dan voor het begin van
de perestrojka. De belangrijkste problemen zijn:
– een economische depressie;
– snel stijgende inflatie;
– ineenstorting van de detailhandel;
– ernstige externe betalingsproblemen;
– een rampzalige milieusituatie;
– een moeilijke situatie in de Industrie;
– problemen met de industriele conversie;
– hervormingen die averechts uitwerken.
In tabel 1 is een aantal kerngegevens over de macroeconomische ontwikkelingen in de Sovjetunie in de
jaren tachtig opgenomen.
Depressie
Tabel 1 toont aan dat de jaren tachtig begonnen met
een recessie onder Brezjnev, gevolgd door een opleving onder het bewind van Andropov, Tsjernenko
en in het begin van de periode Gorbatsjov, waarna
een depressie volgde in Gorbatsjovs latere periode.
Over het gehele decennium genomen daalde het
produktieniveau met 3%. Zowel de kapitaal- als de
arbeidsproduktiviteit daalde significant en de materiaalintensiteit van produktie steeg scherp. Omdat de
bevolking in het afgelopen decennium met 9% groeide, was de situatie per hoofd van de bevolking nog
slechter.
De depressie die aan het eind van 1988 begon, zette
zich ook dit jaar door. Volgens het officiele statistische verslag, tonen de cijfers over het eerste halfjaar
van 1991 aan dat het bruto nationaal produkt (bnp)
met 10% daalde, het netto materieel produkt met
12%, de landbouwproduktie met 11% en de detailhandelsverkopen met 12% . Een semi-officiele voorspelling suggereerde dat de daling van het bnp over
de tweede helft van 1991 wellicht de 15% zou bereiken2. Dit doet vermoeden dat de economische crisis
860
in de Sovjetunie in 1989-1991 zich, in termen van
produktie, laat vergelijken met die in Polen in 19791982 of in de VS en Duitsland in 1929-1932. Gorbatsjov zou in de economische geschiedenisboeken afgeschilderd kunnen worden als de Herbert Hoover
van de Sovjetunie.
Inflatie
De perestrojka-periode Het een ernstige verslechtering van de onderdrukte inflatie zien, gevolgd door
het uitbreken van een snelle open inflatie. Het is zowel conceptueel als praktisch moeilijk om de hoogte van inflatie in de Sovjetunie te meten. Hetzelfde
goed kan verschillende prijzen hebben, afhankelijk
van waar het verkocht wordt: in de staatswinkels tegen staatsprijzen, door werknemers van staatswinkels maar tegen zwarte-marktprijzen, in door de
staat gerunde ‘cooperatieve winkels’, in cooperatieve winkels ‘nieuwe stijl’, door prive-handelaren of
op de markten van collectieve boerderijen. Het percentage van de totale verkopen via deze diverse kanalen kan veranderen. Menige transactie is in feite illegaal. Officiele statistieken zijn veelal onjuist.
Daarnaast vormt onderdrukte inflatie een belangrijke component van de inflatie.
De volgende schattingen geven een ruwe indicatie
van de situatie. Volgens berekeningen van het Instituut voor Bankonderzoek van de Sovjetunie, die rekening houden met zowel prijsstijgingen als stijgingen van tekorten, was de inflatie 4% per jaar in
1968-1987, 10% in 1988 en 12-14% in 19893. De officiele statistische verslagen schatten de inflatie voor
1990 op 19%, in juni van dit jaar bereikte het jaarlijkse inflatiepeil de 95%. Als deze ontwikkeling zich
doorzet, zal in 1992 waarschijnlijk hyperinflatie optreden.
* De auteur is hoogleraar bij de vakgroep micro-economie
van de Faculteit der Economische Wetenschappen van de
Universiteit van Amsterdam.
1. Ekonomika i zhizn, 1991, nr. 30, appendix.
2. Idem, 1991, nr. 31, biz. 1.
3. A. Bazjan, Osobennosti infljatsii v SSSR, Vestnik statisti-
ki, 1990, nr. 6, biz. 15.
Voedseltekort
Voor Sovjetburgers is de instorting van de detailhandel misschien wel het meest ontmoedigende aspect
van de perestrojka. De dagelijkse jacht op voedsel is
een dominante factor geworden in het leven van velen, vooral van vrouwen . Het rantsoeneren van
voedselprodukten wordt door het grootste gedeelte
1981-82
1983-88
1989-90
-4
3
11
-9
-1
3
Netto materiele produktie
Kapitaalvoorraad
Kapitaalproduktiviteit
Werkgelegenheid in
-7
12
-1
-8
-3
14
-15
materiele produktie
1
van de bevolking gezien als een noodzakelijk
Arbeidsproduktiviteit
kwaad. Echt irritant is de combinatie tussen rantsoeneringen, lange wachtrijen en het feit dat rantsoene-
Materiaal-intensiteit
-5
5
ringsbonnen veelal niet worden geaccepteerd, dat
wil zeggen, potentiele klanten kunnen hun bonnen
niet inwisselen tegen de goederen waar ze recht op
a. Dit is het nationaal inkomen volgens de Sovjetdefinitie.
Bron: G. Khanin, Economic growth in the 1980’s, in: M. Ellman en V. Kontorovich (red.), The disintegration of the Soviet economic system, hoofdstuk 4,
Routledge, Londen, te verschijnen.
hebben. Het instorten van de detailhandel is niet
3
9
4
-1
-8
7
3
-5
17
veroorzaakt door het inzakken van de produktie
Tabel 1. Macroeconomiscbe
ontwikkelingen
aanbodzijde) als voor de consumptie. De buitenin de Sovjetlandse-betalingscrisis verklaarde Gorbatsjovs bedelunie in de jareizen door Europa vorig jaar en zijn pleidooi voor ren tacbtig (%
meer leningen tijdens de G7-conferentie eerder dit groei)
perestrojka, 1985-1989, schijnt de consumptie per
import had gevolgen voor zowel de binnenlandse
produktie (direct en via multiplier-effecten aan de
hoofd van de bevolking, in fysieke eenheden gemeten, zelfs te zijn gestegen. De instorting is daarentegen veroorzaakt door een combinatie van staatscontrole op de prijzen, snelle groei van het nominale
inkomen en snelle stijging van de hoeveelheid geld
jaar. De Sovjetunie bleef vorig jaar al achter met
in omloop. Het totale nominale inkomen steeg met
4% in 1986, 4% in 1987, 9% in 1988 (het jaar van de
commerciele betalingen. Surseance van betaling of
‘rescheduling’ zullen dit of volgend jaar waarschijn-
van consumptiegoederen. In de eerste jaren van de
nieuwe wet op staatsondernemingen), 13% in 1989,
lijk noodzakelijk worden. De kredietwaardigheid,
17% in 1990 en 44% in de eerste helft van 1991. Eni-
die goed was toen de perestrojka begon, is nu zeer
ge gegevens over de monetaire situatie zijn in tabel
slecht. De onmacht om de export succesvol te ont-
2 opgesomd.
wikkelen was een van de belangrijkste mislukkin-
De snelle groei van de geldhoeveelheid was het gevolg van de monetaire financiering van het omvangrijke financieringstekort. De drastische prijsstijgingen van april 1991 waren eerder bureaucratisch van
aard dan dat zij voortvloeiden uit het beeindigen
van de staatscontrole op de prijzen. De omvangrijke
gen van de perestrojka. Het is ook een opmerkelijk
verschil met de succesvollere hervormingen in China, waar grote aandacht is besteed aan exportbevordering.
geldgroei ging tevens gepaard met snelle stijgingen
van het loon en andere inkomensbronnen (zoals
prijscompensatie). Op deze wijze was het onmoge-
Hoewel de autoriteiten getracht hebben de milieuproblematiek tijdens de perestrojka aan te pakken,
verslechterde de situatie. In 1990 werden in meer
lijk om vraag en aanbod op elkaar af te stemmen.
Het onvermogen om de inflatoire financiering van
het overheidstekort om te buigen, weerspiegelt de
dan 500 rivieren en meren grote hoeveelheden gif
Milieuproblemen
politieke conflicten in de Sovjetmaatschappij. De in-
in het water aangetroffen. In sommige rivieren was
de concentratie van uiterst giftige stoffen honderden
malen hoger dan wettelijk toegestaan. Ook in de
flatie in de Sovjetunie in de laatste jaren kan dan
ook worden gekenmerkt als ‘politieke inflatie’ van
lucht werd in 1990 in bijna 130 steden een concentratie waargenomen van tien of meer keer de toege-
het type dat door menigeen geanalyseerd is met betrekking tot de situatie in Latijns-Amerika.
stane hoeveelheid van ten minste een schadelijke
stof op ten minste een dag5. De vervuiling is een belangrijk gevaar voor de volksgezondheid geworden
Buitenlandse schuld
en een ernstige bron van ontevredenheid.
De Sovjetunie is op het moment verwikkeld in een
crisis met betrekking tot de buitenlandse betalingen.
Economische omschakeling
De unie had zowel in 1989 als in 1990 een tekort op
De perestrojka begon met een plan om de economische groei te versnellen door modernisering van de
de betalingsbalans. Het tekort werd gefinancierd
met externe leningen. De buitenlandse schuld in
naar 52,2 miljard dollar in juni 1991 tot ongeveer 57
miljard dollar nu. De Sovjets hebben zich in 1991
Sovjetindustrie, met name de bouw van machines.
Dit mislukte. In een aantal bedrijfstakken, onder andere de olie-industrie, is het produktieniveau scherp
gedaald. In de bouw, waar een scherpe daling van
verplicht tot het betalen van ongeveer 17 miljard
dollar aan rente en aflossing, hetgeen ongeveer de
het produktieniveau gepaard ging met een enorme
toename van het aantal onafgemaakte projecten, is
helft is van de Sovjet-exportopbrengst. Tegelijkertijd
de toestand bijzonder schrijnend.
daalde de Sovjet-export door een daling van de bin-
Een zeer positieve bijdrage van de perestrojka bestond uit het inkrimpen vanaf 1989 van de uitgaven
voor militaire doeleinden en het plan om een groot
harde valuta steeg van 28,9 miljard dollar in 1985
nenlandse produktie.
Door deze dubbelvoudige inkrimping van de voorraad harde valuta zag de Sovjetunie zich genoodzaakt de import sterk te reduceren. In de eerste helft
van 1991 daalde de import vanuit kapitalistische landen met 47%. Tegelijkertijd werd de Comecon ont-
bonden en daalde ook de handel met de voormalige leden hiervan drastisch. De vermindering van de
ESB 28-8-1991
4. Voor een beschrijving van het dagelijkse leven van een
huisvrouw uit Moskou onder de perestrojka, zie: Streven
naar geluk, Rusland Monitor, juli-augustus 1991.
5. Al deze cijfers komen uit het jaarlijkse statistische verslag van 1990. Zie Ekonomika i zhizn, 1991, nr. 5.
861
Jaar
Miljard
roebel
1971-85 (jaarlijks gemiddelde)
1986
1987
1988
% van contant
geld in omloop
Naast de onbedoelde effecten van Gorbatsjovs pogingen tot systematische veranderingen, werkte zijn
economische beleid ook destabiliserend. Niet alleen
het monetaire en begrotingsbeleid waren destabiliserend (zie boven), maar Gorbatsjov bracht ook een
1991 (eerste 6 maanden)a
destabiliserende investeringscyclus op gang. Als ge-
26,6
1989
1990
n.b.
6
8
15
21
25
ca. 20
ca. 15
clus), terwijl daarna een scherpe daling volgde. De
stijging had het gebruikelijke effect. Bouwtijden wer-
3,3
3,9
5,9
11,7
18,3
volg van zijn acceleratiebeleid groeiden de investeringen in 1986-1988 (de expansiefase van de cy-
den langer, het aantal onafgemaakte bouwprojecten
a. In de eerste helft van 1991 stegen de prijzen veel sneller dan de hoeveelheid geld in omloop, zodat de reele geldhoeveelheid sterk daalde.
Bron: M. Ellman, Money in the 1980’s — from disequilibrium to collapse, in:
M. Ellman en V. Kontorovich (red.), The disintegration of the Soviet economic system, hoofdstuk 6, Routledge, Londen, te verschijnen; Ekonomika i
zhizn, 1991, nr. 30, appendix.
steeg, tekorten groeiden, de consumptie werd afgeknepen en de betalingsbalans verslechterde. De depressie van 1990-1991 w’as gedeeltelijk toe te schrijven aan het feit dat de door Gorbatsjov gecreeerde
investeringscyclus in de stagnatiefase kwam.
Decollectivisering
Tabel2. Vitgifte van geld,
1971-1990
gedeelte van de militaire Industrie om te schakelen
Het is belangrijk om op te merken dat in econo-
naar civiele produktie. Helaas verloopt de overgang
langzaam. Toen het plan van de conversie aanvaard
werd, wilde men er zeker van zijn dat ondernemingen die omschakelden, ook weer terug zouden kunnen schakelen, indien dat noodzakelijk zou zijn. De
misch opzicht niet alles negatief was tijdens de perestrojka-periode. Niet alleen werd op de defensie-uitgaven gekort en werd een begin gemaakt met de
filosofie van het tweevoudige gebruik (militair en civiel) bleef gehandhaafd.
van de landbouw. De vroegere situatie van comple-
Een van de frappantste aspecten van de perestrojka
was dat hervormingen, die bedoeld waren om dingen beter te maken, in de praktijk tot verslechterin-
conversie van militaire naar civiele produktie, ook
werd een begin gemaakt met het decollectiviseren
te staatscontrole over de landbouw stond onder
scherpe kritiek. Er werd een wettelijke voorziening
getroffen die decollectivisering mogelijk maakte, zodat de Sovjetunie in juli 1991 al ongeveer 70.000 par-
gen uit 1987, die in 1988 werd ingevoerd. De bedoe-
ticuliere boerderijen rijk was. Het begin van de decollectivisering is een zeer belangrijke ontwikkeling
in de Sovjetunie. Belangrijke stappen zijn gezet
ling van deze wet was om ondernemingen een grotere onafhankelijkheid te geven. Hierdoor zou de ef-
voor de ontwikkeling van de groothandel. Dit jaar
zijn er over het gehele land goederenmarkten uit de
ficientie vergroot kunnen worden en zou er meer
grond gestampt, zodat begonnen kan worden met
zaken doen. Er kwam een wettelijke erkenning voor
gen leidden. Misschien het meest dramatische voor-
beeld hiervan was de wet op de staatsondernemin-
aandacht kunnen worden besteed aan de wensen
van consumenten. In de praktijk leidde het slechts
tot prijsstijgingen, veranderingen in het assortiment,
sectoren van de economie buiten de oude staats-
daling van produktieniveaus, buitensporige loonstijgingen en een minder betrouwbaar aanbodsysteem.
Door de partij afstand te laten doen van haar economische rol (een belangrijk aspect van de perestrojka), elimineerde Gorbatsjov een essentiele factor die ervoor zorgde dat het traditionele model van
kleine bedrijven, vennootschappen, joint ventures
economische besturing werkte . In het traditionele
die bereid waren riskante projecten te financieren.
structuren (zelfstandige ondernemers, cooperaties,
met buitenlandse partners, buitenlandse bedrijven).
Deze beginnen nu te functioneren en vertonen veel-
al de dynamiek van het ondernemerschap, en dat
onder zeer moeilijke omstandigheden. Bijzonder belangrijk was het ontstaan van commerciele banken,
model speelden de partijcomites op alle niveaus
een essentiele rol. Zij kropen door de mazen van
conflicterende bureaucratische netten en dwongen
de prioriteiten van het centrale orgaan af. Na hun
uitschakeling waren steden, fabrieken, provincies
en republieken vrij om te gaan en staan waar zij wilden, ongeacht de opdrachten vanuit Moskou.
Meer in het algemeen zou men kunnen zeggen dat
Gorbatsjov het traditionele model van socialistische
planning vernietigde, maar er niet in slaagde er lets
levensvatbaars voor in de plaats te stellen. Ondernemingen gehoorzaamden de partijcomites en ministeries niet langer, maar zij waren niet in staat om adequaat te reageren op marktsignalen. Het ontstaan
van een behoorlijk functionerend marktmechanisme
werd door een aantal factoren verhinderd, zoals de
Vooruitzichten
Voor de coup waren de vooruitzichten een combinatie van hyperinflatie, depressie, minder voedsel in
de steden en snelle toename van de armoede. Hon-
ger en koude dreigden in de winter. Het mislukken
van de coup was een enorm positieve politieke ontwikkeling. Het betekent dat de democratische
rechtsstaat nu geworteld is in de Sovjetmaatschap-
pij. Op economisch gebied echter kan het nieuwe
moeilijkheden met zich meebrengen. Zo zal bij voorbeeld het versterken van de macht van de republieken het oplossen van de begrotingsproblemen waarschijnlijk nog moeilijker maken.
Michael Ellman
ineenstorting van de roebel en het nationale economische systeem, het overgaan op ruilhandel en dollars als betaalmiddel, alsmede het streven om op lo-
kaal niveau in de eigen behoeften te voorzien, in
combinatie met het feit dat managers van staatsbedrijven geen ondernemers zijn.
862
6. Voor een discussie over de rol van lokale partijmachthebbers in het traditionele model, zie J. Hough. The Soviet prefects, Cambridge, Mass., 1969.