H.W. deJong
Deboekenprijs:
hoe lang
voor Lang?
De voorstanders van de vaste boekenprijs
waren in januari jl. in opperbeste stemming
na de uitspraak van het Europese Hof van
Justitie dat de wet-Lang ,,mocht”; vele kranten berichtten in deze zin en van uitgevers/boekhandelaren was te vernemen dat er
nu wel ,,rust” op het front van de boekenprijs
zou komen. Men kan zich gemakkelijk vergissen. De overwinning lijkt een Pyrrus-zege en
niet de rust van het kartel is hersteld, maar de
vrijheid van concurrentie in de Europese
markt is bevestigd. Laat mij deze uitspraken
toelichten.
Een vaste boekenprijs die door grensoverschrijdende kartelafspraken wordt gesteund,
is niet te handhaven. In een arrest van 17 januari 1984 heeft het Hof van Justitie het
Vlaams-Nederlandse kartel, dat berustte op
afspraken tussen twee nationale organisaties,
onverenigbaar verklaard met artikel 85, lid 1.
Kan een nationale regeling van de boekenprijs
het gat dat door genoemde uitspraak gevallen
is, opvullen? Hier komt de wet-Lang in het
geding. De Franse minister Jack Lang heeft in
augustus 1981 een wet aanvaard weten te krijgen, waarbij iedere Franse uitgever of deponerende importeur van boeken gehouden is
om een uniforme detailhandelsprijs vast te
stellen voor uitgegeven of gei’mporteerde boeken. Detailverkopers mogen tot 5% beneden
de gefixeerde prijs verkopen, gedurende een
periode van twee jaar na publikatie of invoer.
Deze gelimiteerde speling in de prijs geldt echter niet voor verkopen aan een reeks institutionele kopers, zoals inkoopcombinaties voor
scholen en scholen zelf, de staat en lokale gemeenschappen, instellingen voor onderwijs,
beroepsvorming of onderzoek, bibliotheken,
ondernemingsraden en vakbonden. Voor verkoop buiten de boekhandelskanalen om geldt
een aparte regeling. Wederinvoer van in
Frankrijk uitgegeven boeken moet tegen de
gefixeerde prijs plaatsvinden. Tegen deze wet
ontstond oppositie, vooral van het grootwinkelbedrijf Leclerc. Juridische procedures
leidden er toe dat aan het Europese Hof een
zogenaamde pre-judiciele uitspraak werd gevraagd. Dit Hof verklaarde, na onderzoek, in
een arrest van 10 januari 1985 1), dat een
lidstaat uitgevers en deponerende importeurs
mag verplichten een vaste boekenprijs vast te
stellen voor wederverkoop en detail, mils aan
het principe van de vrije handel binnen de EG
(vastgelegd in art. 30 van het Verdrag) niet
wordt getornd. Dit betekent, zegt het Hof,
dat een importeur van in het buitenland uitgegeven boeken de prijzen daarvan niet algemeen verplichtend mag vaststellen; dat het
evenmin legitiem is de prijs van boeken, uitgeESB 13-3-1985
geven in de prijsbindende lidstaat, die vervolgens worden geexporteerd en wederom worden gei’mporteerd, vast te stellen op het door
de uitgever bepaalde niveau…. ,,sauf si des
elements objectifs etablissent que ces livres
ont ete exportes aux seules fins de leur reimportation dans le but de tourner une telle legislation”. De befaamde u-bocht-constructie
mag dus niet worden toegepast, maar… de
bewijslast rust op de aanklagers, die moeten
aantonen dat export en herimport werd uitgevoerd met het exclusieve doel de gegeven wet
te ontduiken. Dat wordt een moeilijke opgave
met mogelijk kostbare procedures zonder tal.
Dat het hier om een Pyrrus-overwinning
gaat, tonen de volgende mogelijkheden aan:
– een buitenlandse uitgever vestigt een
dochteronderneming in het betreffende
taalgebied en kan vrijelijk (d.w.z. zonder
prijsbinding) over de grenzen die dit taalgebied verdelen, exporteren;
– een uitgever gebruikt haar dochteronderneming in het andere deel van het door
grenzen doorsneden taalgebied als producent en treedt zelf als importeur op. Deze
importeur behoeft de uniforme vertikale
prijsbinding niet toe te passen en kan een
goedlopend boek tegen gedifferentieerde
prijzen aan verschillende distributiekanalen verkopen;
– grote detailhandelaren kunnen (quasi)
vertikaal achterwaarts integreren en boeken tegen lage prijzen via hun organisatie
gaan verkopen. Niet in te zien valt waarom datgene wat vroeger met koelkasten
en grammofoonplaten geschiedde, niet
met boeken zou kunnen. In feite wees de
verdediging van Leclerc op deze mogelijkheid: de wet-Lang belemmerde invoer van
goedkope boeken, in Belgie gedrukt, die
reeds een vijfde deel van Leclercs omzet in
boeken uitmaakten. Het arrest verbiedt
deze belemmering.
Deze (en andere) mogelijkheden tot ,,ontduiking” gaan zich voordoen omdat het
systeem-Lang een stelsel van individuele vertikale prijsbinding betreft dat slechts voor nationale produktie geldt die op de nationale
markt wordt afgezet. Scheiding van produktie en afzet doorbreekt het systeem. Het antwoord is dus: internationaliseren. De wetLang kan derhalve onbedoelde gevolgen
oproepen. Dat de inzet daarvan uiterst lucratief is toont de korte historic van de wet-Lang
in Frankrijk zelf aan. In de jaren 1979/1980
daalde de gemiddelde, reele boekenprijs (na
inflatiecorrectie) met 1,8%, maar steeg – na
invoering van de wet – met 3,1% in 1982/
1983. Ook het maandelijkse indexcijfer gedurende 1981 sloeg om van een dating v66r augustus in een stijging daarna. Deze verschuiving in de prijzen kostte de Franse boekenkopers wel F.fr. 500 mln. meer in 1982 dan in
1981 voor een zelfde hoeveelheid boeken. In
1983 kwamen daar nog F.fr. 200 mln. bij, zodat in dat jaar F.fr. 700 mln. extra moest worden betaald voor de prijsfixatie, of wel
F.fr. 1,4 mln. gemiddeld aan ieder van de circa. 500 grote traditionele boekhandels.
Is dit niet de prijs die voor de ,,cultuur”
moet worden betaald? De Franse gegevens
wijzen anders uit. Na een ononderbroken stijging van het omzetvolume van boeken tussen
1965 en 1980, daalde dit met 5% in 19821983 t.o.v. 1979- 1980. De omzetdaling trof
vooral de kleine uitgeverijen (omzetvolume
beneden de F.fr. 1 mln.) waaraan de wet hulp
en bescherming had beloofd. Het totaal aantal verkochte boeken daalde met 4%, terwijl
het aantal nieuwe boeken terugging met
7,5%. De nieuwe-titelproduktie Hep terug
met 3%. M.a.w. een groter gedeelte van de
uitgeversactiviteit betrof herdrukken, ongetwijfeld winstgevend, maar geen bijdrage aan
de culturele creativiteit.
In dezelfde periode daalde het aantal titels
in de categoric algemene literatuur (zonder
pocketboeken) met 27% en het aantal exemplaren met 74%! Dus steeds minder cultuur
en nog in kleinere oplageseries bovendien. De
assortimentsboekhandel is vooral meer pocketboeken gaan verkopen, als reactie op het
vervallen van de kortingen die voorheen konden worden gegeven, en die bij de FNAC en
andere dynamische boekhandels wel 15-20%
beliepen. Bij de uitgeverijen onstond de drang
de produktiekosten van de boeken terug te
brengen: minder nieuwe titels, kleinere oplagen, veel herdrukken, meer pocketboeken,
besparing op transportkosten. Voor het eerst
sinds 1970 daalden de produktiekosten van
het boek in 1982 – 1983, terwijl de prijs in de
winkel omhoog ging.
Vreemde gevolgen van de wet-Lang, aldus
het artikel in Le Monde van 23 januari 1985,
waaraan ik deze gegevens ontleen: dating van
de produktiekosten door verschraling van het
aanbod, hogere winkelprijzen en honderden
miljoenen extra uit de zakken van de consumenten. Of misschien niet zo vreemd? Inderdaad, zo werkt een door de staat gesanctioneerd kartel met vertikale prijsbinding.
De teruggang van de boekenverkoop, zegt
men, moet op rekening van de algemene economische recessie worden geschreven. Die
pakte evenwel voor het nationaal inkomen geringer uit dan de geciteerde cijfers voor het
boekenvak aangeven. Omdat het boek een inkomenselastisch goed is? Of vanwege de
prijsstijging? De tijd zal het leren 2). Wel zeker is dat de internationale concurrentie op
prijsverschillen reageert, en gezien de lucratieve vooruitzichten daarvan, in het thans geschapen Juridische kader, voor de uitdaging
staat de lengte van Lang te bekorten.
1) Arret de la Cour dans 1’affaire 229/83.
2) Le Monde houdt het op het laatste: ,,L’effet
,,crise”, ou baisse de revenu, est en fait quasiment
insignifiant en la matiere, I’effet qui compte est celui
de la hausse des prix (…)”.
243