Ga direct naar de content

Datavisualisatie in de MEV onvoldoende

Geplaatst als type:
Gepubliceerd om: oktober 20 2014

Uit de MEV zijn verkeerde conclusies te trekken doordat beleidsbepalende figuren onvoldoende leesbaar, deugdelijk en begrijpelijk zijn.

Openbare financiën ESB

Openbare financiën

Datavisualisatie in
de MEV onvoldoende
In de economische wetenschap is datavisualisatie in opkomst. Gegevens moeten correct en begrijpelijk worden weergegeven. De
figuren in de MEV blijken onvoldoende te scoren qua deugdelijkheid, leesbaarheid en begrijpelijkheid. Daardoor kunnen analyses
verkeerd worden begrepen en verkeerde beleidsconclusies worden
getrokken.

Frank
Kalshoven
Directeur bij de
Argumentenfabriek
Peter
van Bergeijk
Hoogleraar aan
het Institute of
Social Studies aan de
Erasmus Universiteit Rotterdam
en lithograaf bij
Verbeeldinkt&olie

S

chwabisch (2014) publiceerde onlangs in de
Journal of Economic Perspectives zijn ‘An economist’s guide to visualizing data’. Zijn hoofdstelling: als economen hun kennis willen verspreiden, moeten ze tijd investeren in overtuigende,
effectieve grafieken. Schwabisch hanteert drie vuistregels.
Eén: laat de gegevens zien. Twee: dring de ‘ruis’ in grafieken
terug. Drie: integreer tekst en grafiek.
De Macro-Economische Verkenningen (MEV) is het
‘topstuk’ onder de beleidsdocumenten die jaarlijks in Nederland gepubliceerd worden. Het heeft een grote impact op
politiek, ambtenaren en journalisten. Daarom kozen we de
MEV 2015 voor een vingeroefening met datavisualisatie. Voldoen de figuren in de MEV aan de eisen die hieraan mogen en
moeten worden gesteld?
Westeinder-index

Er bestaan al wel richtlijnen voor illustraties in wetenschappelijke publicaties, zoals die van de American Psychological Association (APA), maar een methode om grafieken onderling
te vergelijken, is nog niet eerder ontwikkeld. Om de kwaliteit
van de figuren in de MEV te beoordelen, leggen we ze daarom
langs een zelf geconstrueerde meetlat. Die meetlat noemen we
Jaargang 99 (4696) 23 oktober 2014

naar de plaats waar hij is ontwikkeld, de Westeinderplassen.
Ons vertrekpunt zijn de APA-vereisten. Anders dan de
APA, vinden we het nummeren van figuren, verwijzen in de
tekst, correcte spelling en een leesbaar letterkorps geen punten waard, want tekstverzorging is belangrijk maar nogal basaal. We toetsen ook niet of de figuur noodzakelijk is voor het
betoog. We beoordelen de figuren als zelfstandige argumenten. Figuren uit de MEV worden vaak geplaatst in de krant
en beleidsstukken waarbij de MEV-context ontbreekt, en
daarom moeten ze dus zonder context leesbaar zijn.
De Westeinder-index bestaat uit twee hoofdonderdelen:
‘deugdelijkheid’ en ‘leesbaarheid en begrijpelijkheid’. Vier
APA-vereisten komen terug bij ‘deugdelijkheid’ (assen, eenheden, begrippen en afkortingen, bronvermelding). We voegen een beoordeling van het grafiekbijschrift toe: dubbelzinnige en verwarrende titels leiden tot verkeerde interpretaties.
Onder ‘leesbaarheid en begrijpelijkheid’ nemen we het APAcriterium ‘afwezigheid van ruis’ mee en beoordelen daarnaast
de boodschap en de relaties die tussen figuren worden gelegd.
Onze keuze van beoordelingscriteria heeft invloed op de uitkomsten. Over die keuze is verschil van inzicht mogelijk waar
het gaat over de leesbaarheid en begrijpelijkheid; voor het
deugdelijkheidsaspect zien wij daarvoor minder ruimte.
We gebruiken een kwalitatieve benadering en scoorden
alle onderdelen van de index onafhankelijk van elkaar. We
gaven nul punten (slecht gedaan, ontbreekt) of 1 punt (voldoende, goed gedaan) op alle acht aspecten van de Westeinder-index, en bespraken daarna de afwijkende scores om tot
een definitief oordeel te komen. Kwamen we er onderling niet
uit, dan werd het minst strenge oordeel gevolgd. De score per
figuur is zichtbaar in tabel 1.
De MEV bevat geen lijst van figuren; maar er staan er 24
in. Dit is een voldoende grote populatie om zinnige conclusies te kunnen trekken over de kwaliteit van datavisualisatie in
de MEV en over de bruikbaarheid van de nieuwe index.
De MEV heeft figuren die goed scoren, maar ook ernstige tekortkomingen. De beste grafiek volgens de Westeinder-

De auteur heeft verklaard dit artikel alleen te publiceren in ESB en niet elders
te publiceren in wat voor medium dan ook. Het is wel toegestaan om het artikel voor eigen gebruik
en voor publicatie op een intranet van de werkgever van de auteur aan te wenden.

665

ESB Openbare Financiën

index is figuur 2.13. Deze figuur toont dat de Nederlandse
reële loonvoet sneller groeit dan de arbeidsproductiviteit,
waardoor onze arbeidskosten sneller stijgen dan elders: een
ingewikkelde relatie die grafisch helder wordt geïllustreerd.
Een duidelijke titel, ondubbelzinnige assen, variabelen en
bronvermelding, geen overbodige informatie en de boodschap komt over. Zo moet het. Helaas houdt de MEV dit
kwaliteitsniveau niet vol.

zijn streng maar rechtvaardig. Het kader op pagina 13 presenteert ‘Volatiliteit DAX bij gewapende invallen (links) en
reactie bbp eurozone en voor Nederland relevante wereldhandel op onzekerheidsimpuls in het eerste en tweede jaar
daarna (rechts)’. Nul punten voor het bijschrift van een figuur
die toont dat gewapende conflicten op de beurs wel opwinding veroorzaken, maar in de macro-economie slechts een
kortetermijneffect hebben. ‘Kerngegevens collectieve sector
2001–2015’: saai, maar ok.

Deugdelijkheid

De eerste set criteria betreft ‘deugdelijkheid’: het zijn de standaardeisen waaraan elke grafiek moet voldoen. Per criterium
bespreken we hoe de MEV scoort en geven we voorbeelden.
Heldere titel

Laat de titel zien waar de figuur over gaat? Anders dan verwacht blijkt het maken van een grafiekopschrift geen sinecure. In ruim dertig procent van de gevallen gaat het mis:
onduidelijkheid, dubbelzinnigheid of tegenstrijdigheid. We

Afkortingen en begrippen

Bij bijna zeventig procent van de figuren zijn de afkortingen
en begrippen voor ons als gebruikers duidelijk. Dat zou natuurlijk honderd procent moeten zijn. Het gaat al mis in figuur 1.1: ‘Relevante wereldhandel en uitvoer (links), en inflatie eurogebied blijft dalen (rechts)’. Wat bedoelt de MEV hier
met relevante wereldhandel? Is dat de voor Nederland relevante wereldhandel (zo wordt het begrip vaak gebruikt) of de
voor eurolanden relevante wereldhandel (logischer, aangezien
het rechter paneel over het eurogebied gaat)? Grafieken moeten zonder nadere bestudering van de hoofdtekst begrijpelijk
zijn: nul punten.
Eenheden

Score van de 24 MEV-figuren op de
acht onderdelen van de Westeinder-index1

1.1
Kader (p.13)
1.2
1.3
1.4
1.5
2.1
2.2
Kader (p. 30)
2.3
2.4
Kader (p. 34)
2.5
2.6
2.7
2.8
2.9
2.10
2.11
Kader (p. 35)
2.12
2.13
3.1
3.2

V
V
V

V
V
V

V

V
V

V

V

V

V
V
V

V
V

V
V
V

V
V
V
V

V
V

V

V

V

V
V
V
V
V
V

V
V
V
V
V

V
V

V
V
V

V
V
V

V
V
V
V
V
V
V
V

V
V

V
V

V
V
V
V

V

V

V

V
V

V

V

V

V

V
V

V

V

V
V
V
V

V
V
V

V
n.v.t.

Score Westeinder-index

Relatie

Geen ruis

Bron

Assen

Eenheden

Afkortingen
en begrippen

Titel

Boodschap

Leesbaarheid en
begrijpelijkheid

Deugdelijkheid

Figuur

Tabel 1

0
1
4
2
5
1
3
4
1
6
5
4
1
2
6
1
7
1
5
4
4
8
4
7

De auteurs gaven nul punten (slecht gedaan) of één punt (goed gedaan) op alle acht aspecten van de
Westeinder-index.
1

666

Wat staat er op de as? Een indexcijfer (en met welk basisjaar?), een percentage (en waarvan?) of is het een groeivoet?
De MEV heeft er grote moeite mee: het gaat in ruim veertig
procent van de gevallen mis. In figuur 2.8 bijvoorbeeld, over
kredietvoorwaarden, staat op de as ‘% banken met wijziging’.
Je zou denken, dat is dan iets tussen de 0 en 100 procent. Echter: de as loopt van –100 naar +100 (en wordt ook helemaal
gebruikt). Het is raden wat hier wordt bedoeld. Nul punten.
Afgestemde assen

Door verkeerd gekozen assen kan de visuele boodschap het
patroon in de gegevens vertekenen. Als er links een ontwikkeling is te zien voor 2008 tot 2014 ligt het in de rede dezelfde periode rechts te gebruiken. De MEV maakt van de
assen een potje. In ruim zeventig procent van de gevallen zijn
er gebreken. De lage score komt niet alleen door gebrekkige
afstemming van de periode (horizontale as). Ook op de verticale assen is het een rommeltje. Als in twee panelen een ‘nul’
voorkomt, kiest de MEV er zelden voor die nul-assen ook op
de zelfde hoogte te plaatsen. Als getallen zich in een ander
bereik bevinden, kiest de MEV lukraak de reikwijdte van de
as. In figuur 3.1 loopt de as voor collectieve uitgaven van 40
tot 50 procent en voor collectieve lasten van 30 tot 40 procent. Voor elk jaar in de grafiek zijn de uitgaven groter dan
de lasten, maar wie niet heel scherp op de assen let, ziet het
omgekeerde.
Bronvermelding

Om te kunnen controleren en te begrijpen wat er hoe is berekend, zijn bronvermeldingen noodzakelijk. Liefst specifiek.
We scoorden niet de kwaliteit van de bronvermelding, maar
louter diens aanwezigheid. Slecht 4 van de 24 afbeeldingen
vermelden een bron. Bronvermelding is noodzakelijk want
de Miljoenennota en de MEV rapporteren verschillende
waarden voor tekort en schuldquote (De Kam, 2014). Het
ontbreken klemt te meer omdat het CPB verschillende mo-

De auteur heeft verklaard dit artikel alleen te publiceren in ESB en niet elders
te publiceren in wat voor medium dan ook. Het is wel toegestaan om het artikel voor eigen gebruik
en voor publicatie op een intranet van de werkgever van de auteur aan te wenden.

Jaargang 99 (4696) 23 oktober 2014

Openbare Financiën ESB

dellen heeft en het onduidelijk is welk model waar is ingezet.
In het kader op pagina 13 is het belangrijk te weten wat voor
soort model er is gebruikt. Is het een model à la SAFFIER
of World­ can of misschien nog iets anders? Het maakt nogal
s
wat uit bij de interpretatie.
Totaalscore deugdelijkheid

De overall-score van de MEV-figuren op het eerste deel van
de Westeinder-index is gemiddeld onvoldoende: 2,4 van de
maximaal 5 punten. De spreiding is groot. Durven we de
lat desondanks hoger te leggen? Ja, al was het maar om een
‘nulmeting’ te hebben, zodat we in de toekomst de voortgang
kunnen meten en vergelijkingen kunnen maken met andere
publicaties.

(in de titel) wat hun relatie is. De suggestie bij deelgrafieken
is die van implicatie en mogelijk zelfs van causaliteit: ‘omdat
x (in luik 1), dus y (in luik 2)’ of ‘ondanks x toch y.’ Dit gaat
goed in onze favoriet, afbeelding 2.13. ‘Reële loonvoet groeit
harder dan arbeidsproductiviteit (links), waardoor arbeidskosten meer stijgen dan bij Europese concurrenten (rechts).’
De relatie (oorzaak-gevolg) is expliciet gemaakt. Soms is het
evident niet de bedoeling om een relatie te leggen; dan hebben we het criterium niet van toepassing verklaard.
Bij zeventig procent gaat het mis. Figuur 2.1 lijkt een onschuldig voorbeeld. ‘Ongelijk herstel: bbp (links) en inflatie
(rechts) in geavanceerde economieën’. Maar is dat wel zo, vraagt
de kijker zich af. Of bedoelt de MEV eigenlijk dat de inflatie
sneller oploopt naarmate het herstel sneller gaat? Dat zou kunnen, maar het laat zich dan weer uit het plaatje lastig lezen.

Leesbaarheid en begrijpelijkheid

Eigenlijk komen we met deel twee van de Westeinder-index
pas toe aan de wezenlijke functie van de grafiek: in een oogopslag laten zien wat de data de kijker leren, uiteraard op een
integere manier.
Heldere boodschap

Van minder dan de helft van de figuren is de boodschap helder. Figuur 2.7 heeft een duidelijk verhaal ‘Investeringsniveau
trekt aan door toename van bezettingsgraad en producentenvertrouwen.’ Het interessante van dit voorbeeld is dat deze
figuur niet goed scoort in het eerste deel van de index. Een
‘slechte grafiek’ kan dus toch een heldere boodschap hebben.
Het gaat vaak mis. Een opmerkelijke waarneming in de MEV
is dat de beroepsbevolking krimpt bij voorzichtig economisch herstel (figuren 1.3, 2.5 en 2.11). In figuur 1.3 zien we
de werkgelegenheid toenemen terwijl de beroepsbevolking
krimpt. In figuur 2.11 zien we een rimpeling in de vacatures
en een identieke krimpfiguur. Het rechterpaneel van figuur
2.5 komt nog het dichtst bij de door ons vermoede boodschap, en dat is ook waar het ons om gaat: drie verwarrende
dubbelfiguren in plaats van de deelfiguur die de boodschap
wel over kan brengen.
Geen ruis

Met ‘ruis’ in een grafiek bedoelen we de informatie die onnodig is om het patroon in de gegevens te laten zien en dat soms
zelfs verhindert. Bijna zestig procent van de gevallen bevat te
veel informatie om functioneel te kunnen zijn.
Figuur 1.2 ‘Bijdrage consumptie wordt positief (links) en
inkomensgroei draagt consumptiegroei (rechts)’ is een schoolvoorbeeld van ruis. Links verwacht de kijker de consumptieontwikkeling. En die staat er ook. Maar tevens de ontwikkelingen van alle andere finale bestedingscategorieën én het bbp.
Allemaal ruis dus. Het rechterpaneel idem dito: een plaatje dat
de inkomensgroei beschrijft, maar ook iets met vermogens, de
eigenwoningwaarde en een ‘rest/onverklaard’. Eindresultaat:
de kijker blijft in verwarring achter. Zonde, want met zulke
gegevens heb je als figurenbouwer goud in handen

Totaalscore leesbaarheid en begrijpelijkheid

Op deel twee scoren de grafieken in de MEV gemiddeld 1,2
van de maximaal 3 punten. Hier is de spreiding nog groter:
acht grafieken krijgen nul punten, maar het is hoopgevend dat
drie grafieken de maximale score halen.
Slot

Combineren we de twee subindices dan komt de gemiddelde
score per grafiek uit op 3,6 van de maximaal 8 punten. Van de
192 grafiekaspecten (24 grafieken; de Westeinder-index heeft
8 elementen) is 1 niet van toepassing verklaard en 85 zijn op
orde. De Westeinder-index indiceert daarmee 106 verbeterpunten.
Al met al lijkt de Westeinder-index geschikt om de kwaliteit van datavisualisatie te toetsen ongeacht de (tekstuele)
context. Ofschoon we niet uitsluiten dat de Westeinder-index op onderdelen verbeterd kan worden, lijkt de huidige versie een nuttig instrument. Tot slot: dit is niet meer of minder
dan een vingeroefening om een aanwijzing te krijgen over hoe
bekwaam Nederlandse economen zijn in het visualiseren van
data. Het antwoord valt ons tegen, want zelfs de MEV (een
publicatie met een voorbeeldfunctie) scoort gemiddeld minder dan 50 procent. Dat kan beter. Het moet ook beter: beleidsmakers en journalisten hebben weinig tijd en zijn notoire
grafiekensnellers. Verwarrende grafieken leiden tot verkeerde
beslissingen.

Literatuur
APA (2010) Publication manual of the American Psychological Association. Manual op www.apa.
org.

Relatie tussen deelgrafieken

Centraal Planbureau (2014) Macro Economische Verkenning 2015. Den Haag: CPB.

De MEV gebruikt figuren met twee en soms meer panelen.
We beoordelen of de relatie tussen de deelgrafieken is geëxpliciteerd. Daar waar Criterium 1 al wordt gehaald als de titel
verklapt wat we zien, moet bij Criterium 8 duidelijk worden

Kam, F. de (2014) Omissies in de Miljoenennota 2015. ESB, 99(4965), 584–586.

Jaargang 99 (4696) 23 oktober 2014

Schwabish, J.A. (2014) An economist’s guide to visualizing data. Journal of Economic Perspectives, 28(1), 209–233.

De auteur heeft verklaard dit artikel alleen te publiceren in ESB en niet elders
te publiceren in wat voor medium dan ook. Het is wel toegestaan om het artikel voor eigen gebruik
en voor publicatie op een intranet van de werkgever van de auteur aan te wenden.

667

Auteurs