Complementaire geld- en betaalsystemen

ESB Monetair

monetair

Complementaire
geld- en betaalsystemen
Er heeft altijd kritiek op de inrichting van het geldwezen bestaan.
Die kritiek richt zich in het bijzonder op de kredietverlening als
bron van geldschepping, de rente en het anonieme karakter van
het via geld verlopende ruilverkeer. Complementaire geld- en
betaalsystemen hebben ten doel de vermeende gebreken van het
bestaande systeem te omzeilen. De kritiek op de rente is weinig
overtuigend maar complementaire geld- en betaalsystemen zijn
daarmee niet veroordeeld.

Hans Visser
Emeritus hoogleraar
aan de Vrije Universiteit Amsterdam

234

B

innen het bestaande geld- en betaalsysteem
vindt de geldcreatie grotendeels plaats door
kredietcreatie. Het systeem is ontstaan uit de
praktijk van de zeventiende-eeuwse Londense
goudsmeden, die wissels en schuldbekentenissen disconteerden en bij wie girale saldi aangehouden konden
worden (Kindleberger, 1984). Een probleem bij dit systeem
is dat debiteuren in gebreke kunnen blijven en daardoor het
voortbestaan van banken als kredietverstrekker in gevaar
brengen en een kettingreactie veroorzaken. Bovendien kent
het een procyclisch mechanisme: gunstige afzet- en winstverwachtingen doen de kredietverlening en vervolgens de bestedingen toenemen, de afzet- en winstverwachtingen worden
nog positiever, de waarde van onderpand stijgt, en de kredietverlening en de geldhoeveelheid nemen verder toe. Een
conjuncturele neergang vertoont het spiegelbeeld, zoals we
na de crisis van 2008 hebben gezien. In navolging van Amerikaanse economen uit de jaren dertig van de vorige eeuw, met
Irving Fisher, Frank Knight en Henry Simons voorop, hebben twee stafleden van het IMF een pleidooi gevoerd voor het

systeem van 100% Money, waarbij de geldcreatie geheel wordt
losgekoppeld van de kredietverlening (Fisher, 1936; Benes
en Kumhof, 2012). Al het door de banken gecreëerde girale
geld zou gedekt moeten worden door basisgeld, dat wil zeggen bankbiljetten, munten en saldi bij de centrale bank. De
overheid zou daarmee de geldhoeveelheid kunnen regelen.
Kredietverlening zou bij voorkeur moeten geschieden door
financieringsmaatschappijen die zelf middelen aantrekken via
risicodelende participatiebewijzen, om zo te voorkomen dat
geldsubstituten ontstaan (Friedman, 1969). 100% Money is
onlangs door Wim Boonstra besproken (Boonstra, 2014).
Ook het renteverschijnsel wekt weerstanden; deze zijn
sterk gevoed vanuit de monotheïstische godsdiensten (Visser,
2013). De weerstand gaat bij actiegroepen en NGO’s samen
met een afkeer van het onpersoonlijke karakter van het via
geld verlopende ruilverkeer, een behoefte aan binding binnen
de eigen regio en de overtuiging dat de geldcreatie ingezet kan
worden voor initiatieven voor een duurzamere productie. Een
oplossing zouden complementaire geld- en betaalsystemen
moeten bieden, functionerend naast het bestaande systeem.
Over omvang en omzet van complementaire systemen
bestaat slechts gebrekkige informatie. Het enige beschikbare
kwantitatieve overzicht, dat beperkt is tot systemen die beogen bij te dragen aan een duurzame samenleving en niet de
pretentie heeft volledig te zijn, vermeldt wereldwijd 3418
projecten per maart 2012 (Seyfang en Longhurst, 2013).
Systemen leunend op ideeën van Silvio Gesell

Een deel van de complementaire systemen leunt op de ideeën
van Silvio Gesell (1862–1930). Deze maatschappijcriticus
zag rente als een verwerpelijk verschijnsel (Gesell, 1931; Visser, 1983). Volgens hem zou een niet-monetaire economie
geen rente kennen en zullen mensen in zo’n economie goederen graag tegen nul procent rente uitlenen omdat ze dan
beter af zijn dan wanneer ze die goederen zelf in voorraad
houden: die zullen namelijk in waarde achteruitgaan, en opslaan brengt kosten met zich mee. Er zijn carrying costs in de

De auteur heeft verklaard dit artikel alleen te publiceren in ESB en niet elders
te publiceren in wat voor medium dan ook. Het is wel toegestaan om het artikel voor eigen gebruik
en voor publicatie op een intranet van de werkgever van de auteur aan te wenden.

Jaargang 99 (4683) 18 april 2014

Monetair ESB

terminologie van Keynes (Keynes, 1961). Gesell vergiste zich
overigens: al vóór 3000 v.Chr., toen er nog geen geld bestond,
leenden tempels in Mesopotamië metalen en vee uit tegen
rente (Homer en Sylla, 1996).
In een geldgebruikende economie wordt geld uitgeleend
in plaats van goederen. Houders van geld willen daar een rentevergoeding voor ontvangen, wat de bestedingen naar de
mening van Gesell te laag houdt. Hij wilde het aanhouden
van geld minder aantrekkelijk maken door kunstmatige carrying costs te introduceren. Zijn voorstel is om Schwundgeld,
‘kwijngeld’, te gebruiken, bankbiljetten waarvan de nominale
waarde na een bepaalde periode daalt, tenzij de houders bij de
overheid zegels kopen om de waarde te behouden. Uitleners
zullen tevreden zijn als ze de hoofdsom zonder rente terugontvangen. Hun beloning bestaat hieruit dat zij geen zegels
hoeven te kopen om de nominale waarde van de hoofdsom
in stand te houden.
Het systeem van Gesell werd en wordt in de praktijk
toegepast. In de tijd van de Grote Depressie rond 1930 is dat
op verschillende plekken gebeurd, onder andere in de Verenigde Staten, Wörgl (Tirol) en Schwanenkirchen (Beieren)
(Cohrssen, 1932; von Muralt, 1934). Ook nu zijn elementen terug te vinden in regionale geld- en betaalsystemen. Zij
zijn bescheiden van omvang. Een voorbeeld is de chiemgauer
in Zuid-Duitsland. Het bedrag in omloop is bijna 675.000
chiemgauer, waarbij 1 chiemgauer = 1 euro, en er zijn 630 ondernemingen die de valuta accepteren (cijfers per 7 februari
2014, www.chiemgauer.info). De chiemgauer verliest twee
procent aan waarde indien een houder die niet binnen een
kwartaal voor betalingen gebruikt. De deelnemende ondernemers dragen drie procent van elke verkoop af aan een goed
doel. De chiemgauer wordt geheel gedekt door euro’s, om vertrouwen te winnen en waarschijnlijk ook om geen problemen
met de Bundesbank te krijgen. Het doel van de chiemgauer en
soortgelijk ‘regiogeld’ is vooral om de bestedingen in de regio
te stimuleren. Een toename van de bestedingen kan, bij volledige dekking, slechts optreden door een stijging van de omloopsnelheid van het geld. Met een totaal bedrag in omloop
van nog geen 0,7 miljoen kan het effect van een eventueel hogere omloopsnelheid op de bestedingen slechts beperkt zijn.
De bestedingsmogelijkheden zijn ook beperkt, detailhandelsketens doen bijvoorbeeld niet mee.
Multilaterale kredietsystemen en tijdgeld

In 1983 zette Michael Linton op Vancouver Island, Canada
een Local Exchange Trading Scheme (LETS) op (Seyfang
en Longhurst, 2013). Hij kreeg veel navolgers, Seyfang en
Longhurst tellen ongeveer 1400 van zulke LETS-vormen.
In Nederland zijn ze in 1993 door de Aktie Strohalm (tegenwoordig de stichting STRO) opgezet. Het zijn plaatselijke
netwerken waarin iemand een goed aan een ander verkoopt,
of een dienst voor een ander verricht, en daarvoor op een rekening een vordering krijgt, uitgedrukt in een door het netwerk
bedachte eenheid, in Amsterdam bijvoorbeeld de noppes. De
deelnemers verschaffen elkaar onderling krediet – een LETS
is te zien als een multilateraal kredietsysteem. De noppes verdwijnen weer uit het verkeer als degene die een verplichting in
noppes heeft, een goed of dienst verkoopt aan een deelnemer
met een positief saldo. Vorderingen en verplichtingen dragen
geen rente. LETS-vormen zijn vaak opgezet vanuit een sterke
Jaargang 99 (4683) 18 april 2014

afkeer tegen rente. Het idee hierachter is dat rente een voortdurend groeiende economie vereist, wat de initiatief­ emers
n
en de participanten veelal onverenigbaar achten met een
duurzame economie (Seyfang en Longhurst, 2013).
Naast de LETS, met voornamelijk particuliere participanten, zijn er ook specifiek op ondernemingen gerichte systemen, onder andere in de vorm van een Commercial Credit
Circle (C3). STRO poogt zulke circles in Nederland, Spanje
en Latijns-­ merika op te zetten (www.strohalm.nl). De C3
A
is weer een multilateraal kredietsysteem. Bedrijf A heeft een
dienst of product geleverd aan bedrijf B, maar B kan niet meteen betalen. B accepteert de rekening wel, dat wil zeggen, erkent een schuld te hebben aan A. A koopt vervolgens bij een
kredietverzekeraar dekking voor de vordering en opent met

Het idee hierachter is dat rente een
voortdurend groeiende economie vereist,
wat de initiatiefnemers en participanten
veelal onverenigbaar achten met
een duurzame economie

de vordering een rekening bij het netwerk. Dat kan in wat
voor eenheden dan ook, bijvoorbeeld puntos. Met zijn saldo
kan A een openstaande nota aan C betalen, C hoeft daartoe
alleen maar een rekening te openen bij het netwerk. C heeft
de keus om daarmee zijn leverancier D te betalen of het saldo
in puntos om te zetten in nationale valuta, met een korting.
Die moet een prikkel vormen om betalingen binnen het netwerk te blijven doen. B betaalt uiteindelijk de nota in nationale valuta. Blijft B in gebreke, dan betaalt de verzekeraar.
Ondernemingen die moeilijk op andere wijze handelskrediet
kunnen krijgen, zijn hiermee geholpen. STRO legt echter
meer de nadruk op de lastenverlichting voor de participanten
doordat ze geen rente hoeven te betalen (www.strohalm.nl).
Het verdient vermelding dat een grootschalig ruilnetwerk al sinds 1934 in Zwitserland bestaat: de Wirtschaftsring,
nu afgekort tot WIR, opgezet als coöperatie om de leden te
helpen de economische crisis met behulp van een multilateraal
kredietsysteem te overleven (Defila, 1994). Bij de banken was
immers moeilijk handelskrediet te krijgen. Tot een bepaalde
limiet kunnen de leden online goederen en diensten kopen
van andere leden. Er is onderpand vereist, wat onvermijdelijk
is, gezien de omvang van het systeem, want die is zo groot dat
sociale controle ontbreekt. Het aantal deelnemers, zowel particulieren als ondernemingen, steeg van 814 in 1948 tot bijna
83.000 in 1997, waarna een gestage daling plaatsvond tot rond
de 60.000 in 2010. De omzet steeg van 1,1 miljoen Zwitserse
frank in 1948 naar 2.521 miljoen frank in 1993, en viel terug
naar 1.627 miljoen frank in 2010. De WIR Bank zoekt de
oorzaak van de terugval in de lage rente die de conventionele
banken berekenen (Stodder, 2009; WIR Bank, 2011; 2013).
Het effect van de WIR op het bbp is volgens onderzoek

De auteur heeft verklaard dit artikel alleen te publiceren in ESB en niet elders
te publiceren in wat voor medium dan ook. Het is wel toegestaan om het artikel voor eigen gebruik
en voor publicatie op een intranet van de werkgever van de auteur aan te wenden.

235

ESB Monetair

van Stodder (2009) vrij gering maar wel stabiliserend. Dat
is goed voorstelbaar: in een conjuncturele neergang wordt
vooral het mkb getroffen door een geringere bereidheid van
banken om krediet te verschaffen. Dankzij de WIR kunnen ze
bij elkaar blijven kopen. Erg groot kan het stabiliserend effect
niet zijn met een omzet van 1.627 miljoen frank, omgerekend
ruim twee miljard dollar, tegenover een bbp van ongeveer 600
miljard dollar en een totale landelijke omzet die veel hoger is.
Wellicht het meest ideëel van opzet is het tijdgeld. Tijdgeld bestaat uit saldi, uitgedrukt in uren werk die worden
verdiend door arbeid voor een sociaal doel te verrichten. Ze
kunnen worden besteed bij plaatselijke ondernemers. Een
voorbeeld is de makkie in Amsterdam. Een groot probleem bij
tijdgeld is het beperkte scala aan bestedingsmogelijk­ eden.
h
Boonstra en Klamer (2013) vermelden dat na een jaar na invoering slechts 14,1 procent verzilverd was.

heid nodig, en met een gelimiteerde creatie van cryptovaluta’s
als de bitcoin zou dat op den duur deflatie opleveren. Om dat
te vermijden zou er een toenemend aantal verschillende cryptovaluta’s in gebruik moeten komen, wat weer gepaard gaat
met een toename in transactiekosten. Daarnaast blijven er
altijd operationele risico’s bestaan als fraude, hacken en computerproblemen. Depositogaranties bestaan niet, evenmin als
een kredietmarkt, tot nu toe (Yermack, 2013).
Belminuten worden in een aantal Afrikaanse landen
gebruikt als betaalmiddel omdat ze een gebrek aan wisselgeld oplossen en gemakkelijk digitaal te versturen zijn zonder dat, zoals bij opening van een mobiele rekening bij een
bank, tijdrovende registratie nodig is (The Economist, 2013).
De betrokken telefoonmaatschappijen ontvangen geld voor
de belminuten en hoeven de tegenprestatie pas veel later te
leveren. Zij strijken dus een soort seigniorage, winst uit geldschepping, op.

Cryptovaluta’s en belminuten

Naast de in meer of mindere mate op ideële motieven geschoeide complementaire geldvormen zijn er ook die weinig
met een coöperatieve gedachte of een streven naar een betere
wereld te maken hebben. Voorbeelden zijn de cryptovaluta’s
en belminuten.

beide systemen hebben gemeen dat ze lage
transactiekosten kennen, geen gebruik maken van
het bankennetwerk en zich onttrekken aan het
toezicht van overheidsorganen

De bekendste cryptovaluta, de bitcoin, is een digitaal betaalmiddel dat door een computeralgoritme wordt gecreëerd,
met een limiet aan de totale creatie. Die limiet bedraagt 21
miljoen eenheden, bijna 18 miljard euro tegen de koers van
850 euro die eind november 2013 bereikt werd en ruim 7 miljard tegen de koers van 337 euro op 7 april 2014 (koersen van
www.bitcoinspot.nl). De aantrekkelijkheid van de bitcoin is,
naast de anonimiteit en daarmee de toegang tot het zwarte
circuit die hij biedt, ook gelegen in de mogelijkheid om speculatiewinsten te behalen. De bedenker(s) van de bitcoin, die
de naam Satoshi Nakamoto gebruikt/gebruiken, legde(n) zelf
de nadruk op de lage transactiekosten die voortvloeien uit het
feit dat betalingen niet door een intermediair teruggedraaid
kunnen worden als een betaling betwist wordt. Dat beschermt
verkopers. Kopers kunnen bescherming vinden via derden­
rekeningen, waarop hun betaling geparkeerd wordt totdat het
gekochte goed of de gekochte dienst geleverd is (Nakamoto,
2008). Uit gesprekken met gebruikers blijkt voorts dat zij weinig positief denken over banken en de overheid.
De cryptovaluta’s overtuigen de gebruikers van hun soliditeit door de uitgifte aan een plafond te verbinden, wat
uitholling van de waarde moet tegengaan. Een groeiende economie heeft echter een steeds toenemende reële geldhoeveel236

Rente en groeidwang

kader 1

Een element dat steeds terugkeert bij voorstanders van
ruilsystemen is de noodzaak van een voortdurend groeiende economie binnen een op rente gebaseerd kredietsysteem (Seyfang en Longhurst, 2013). Het idee is dat
rente een toevoeging is aan de hoofdsom van een lening
en dat zo’n toevoeging alleen betaald kan worden als de
economie groeit. Dit idee zien we uitgewerkt bij Bernard
Lietaer, een van de grote propagandisten van complementaire geld- en betaalsystemen. Hij stelt zich een economie
voor waarin banken geld uitlenen en na verloop van tijd de
hoofdsom met rente terugeisen. Dan is er meer geld nodig
dan is gecreëerd en kunnen leners alleen hun schuld met
rente terugbetalen als ze andere leners van hun hoofdsom
beroven (Lietaer, 2001; Lietaer en Dunne, 2013). Om dat te
voorkomen moeten de geldcreatie en de kredietverlening
voortdurend toenemen, waardoor de rentelast ook exponentieel stijgt.
Deze redenering mist de nodige kracht. Het probleem
treedt alleen op als alle vorderingen van banken tegelijkertijd, met de rente, teruggevraagd worden. Zolang dat
niet het geval is verdwijnt de aan banken betaalde rente
niet uit het verkeer, doordat de banken de rente gebruiken om hun kosten te betalen en hun winst uit te keren.
Deze situatie is verenigbaar met een stationaire economie, van periode tot periode kan de rente door de leners
betaald worden terwijl banken die weer in het verkeer
brengen zonder dat er een noodzaak is van permanente
groei. De hoofdsommen hoeven in de loop der tijd niet
toe te nemen, evenmin als de omvang van de rentebetalingen. Overigens is ook in de theoretische economie de
opvatting geuit door Joseph Schumpeter dat een positieve
rentestand onverenigbaar is met een stationaire economie (Schumpeter, 1969). Haberler heeft laten zien dat een
stationaire economie alleen een rentestand gelijk aan nul
kent als daar de marginale tijdvoorkeur en het grensproduct van het kapitaal beide nul zijn (Haberler, 1951).

De auteur heeft verklaard dit artikel alleen te publiceren in ESB en niet elders
te publiceren in wat voor medium dan ook. Het is wel toegestaan om het artikel voor eigen gebruik
en voor publicatie op een intranet van de werkgever van de auteur aan te wenden.

Jaargang 99 (4683) 18 april 2014

Monetair ESB

Belminuten verschillen wezenlijk van cryptovaluta’s in
opzet en gebruik, maar beide systemen hebben gemeen dat
ze lage transactiekosten kennen, geen gebruik maken van het
bankennetwerk en zich onttrekken aan het toezicht van overheidsorganen.

belastingontwijking en -ontduiking tegen te gaan. Overheidsbemoeienis is ook gerechtvaardigd als er negatieve externe effecten dreigen. Dat is het geval als er zo veel betalingen via een
cryptovaluta plaatsvinden dat een hapering een kettingreactie
kan veroorzaken, dus als er systeemrisico dreigt.

Levensvatbaarheid

De kritiek op het renteverschijnsel waar veel voorstanders van
complementaire geld- en betaalsystemen door gedreven worden, is niet overtuigend (kader 1), maar daarmee zijn die gelden betaalsystemen niet veroordeeld. Vooral in een periode van
economische neergang die gepaard gaat met terughoudendheid van de banken bij hun kredietverlening kunnen zij in
beginsel knelpunten wegnemen. Daarnaast kunnen zij de onderlinge verbondenheid binnen een buurt of regio versterken.
Toch contrasteert het resultaat veelal met het enthousiasme van de voorstanders. Een breed onderzoek naar het
functioneren van complementaire geld- en betaalsystemen
is verricht door een team van de Erasmus Universiteit Rotterdam (Boonstra et al., 2013). Het laat zien dat projecten
die gerund worden door vrijwilligers, zoals LETS, de neiging
hebben dood te bloeden, tenzij er een gemeenschap wordt
opgebouwd die meer inhoudt dan ruil van goederen en diensten, en dat projecten die geleid worden door betaalde krachten het gevaar lopen van desinteresse. Regionale systemen
zoals de chiemgauer brengen niet de multiplicatorwerking
waarop gehoopt werd (Boonstra et al., 2013; Boonstra en
Klamer, 2013).
Zakelijke netwerken dienen professioneel gerund te worden, wat alleen tegen redelijke kosten kan als ze schaaleffecten
bereiken. Een grote schaal is ook vereist om de deelnemers
voldoende variëteit aan goederen, diensten en tegenpartijen
te bieden. Een bevinding van het Rotterdamse onderzoek is
dat die variëteit veelal ontbreekt (Boonstra et al., 2013). Een
grote schaal is niet gemakkelijk te verenigen met de onderlinge contacten en het verstevigen van de saamhorigheid waar
veel groepen op gericht zijn. De Wirtschaftsring, die wel een
aanzienlijke omvang kent, heeft dan ook een zakelijk karakter.
De belminuten danken hun populariteit aan lage transactiekosten; de cryptovaluta’s zijn verder ook populair vanwege de
mogelijkheid om transacties te verrichten buiten het zicht van
de autoriteiten, de mogelijke speculatiewinsten en wantrouwen jegens de banken en de overheid. Bij de cryptovaluta’s bestaat echter een gebrek aan zekerheid, en de beperkte uitgifte
staat grootschalig gebruik in de weg.

Literatuur
Benes, J. en M. Kumhof (2012) The Chicago Plan revisited. IMF Working Paper, 12(202).
Boonstra, W.W. (2014) Geldschepping, kan het beter? TPEdigitaal, 8(1), 142–157.
Boonstra, L. en A. Klamer (2013) Hoe gaat het met de makkie in de Indische Buurt? Amsterdam:
Stichting Doen.
Boonstra, L., A. Klamer, E. Kariot, J.A. Do Carmo en S. Geenen (2013) Complementary currency
systems: social and economic effects of complementary currencies. Rotterdam/Amsterdam: Erasmus Universiteit Rotterdam/Stichting Doen.
Cohrssen, H.R.L. (1932) Wara. The New Republic, 71(923), 338–339.
Defila, H. (1994) Sixty years of the WIR economic circle cooperative: origins and ideology of the
Wirtschaftsring. WIRMagazin artikel op www.ex.ac.uk.
Fisher, I. (1936) 100% Money. New York: Adelphi Company.
Friedman, M. (1969) The monetary theory and policy of Henry Simons. In: The optimum quantity of money and other essays. Londen: Macmillan.
Gesell, S. (1931) Die natürliche Wirtschaftsordnung durch Freiland und Freigeld. Hochheim: Stirnverlag Hans Timm.
Haberler, G. (1951) Schumpeter’s Theory of Interest. The Review of Economics and Statistics,
33(2), 122–128.
Homer, S. en R. Sylla (1996) A history of interest rates. New Brunswick, N.J.: Rutgers University
Press.
Keynes, J.M. (1961) The general theory of employment, interest and money (13e druk). Londen:
Macmillan.
Kindleberger, C.P. (1984) A financial history of Western Europe. Londen: George Allen & Unwin.
Lietaer, B. (2001) The future of money: creating new wealth, work and a wiser world. Londen:
Random House.
Lietaer, B. en J. Dunne (2013) Rethinking money: how new currencies turn scarcity into prosperity.
San Francisco: Berrett-Koehler Publishers.
Muralt, A. von (1934) The Woergl experiment with depreciating money. Annals of Public and
Cooperative Economics, 10(1), 48–57.

conclusie

Nakamoto, S. (2008) Bitcoin: a peer-to-peer electronic cash system. Paper op bitcoin.org.

Het borrelt en bruist in de wereld van de complementaire
geld- en betaalsystemen. Het aardige is dat ze uitgeprobeerd
kunnen worden zonder het bestaande systeem overhoop te
halen. De kosten van mislukking zijn daardoor niet hoog.
De digitale ontwikkelingen zullen waarschijnlijk nog allerlei
nieuwe mogelijkheden bieden om zowel op lokaal als op wereldwijd niveau buiten het conventionele monetaire systeem
om te werken. Of ze het conventionele geld ooit op grote
schaal zullen vervangen is echter twijfelachtig.
Rest de vraag of de overheid zich moet bemoeien met
de complementaire geld- en betaalsystemen. Men zou kunnen stellen dat mensen in beginsel vrij moeten zijn in de keus
van zo’n systeem. Overheidsbemoeienis is echter nodig om
Jaargang 99 (4683) 18 april 2014

Schumpeter, J.A. (1969) The theory of economic development. Oxford: Oxford University Press.
Seyfang, G. en N. Longhurst (2013) Growing green money? Mapping community currencies
for sustainable development. Ecological Economics, 86, 65–77.
Stodder, J. (2009) Complementary credit networks and macroeconomic stability: Switzerland’s Wirtschaftsring. Journal of Economic Behavior & Organization, 72(1), 79–95.
The Economist (2013) Airtime is money: the use of pre-paid mobile-phone minutes as a currency. The Economist, 19 januari.
Visser, H. (1983) Silvio Gesell, een geniale ‘monetary crank’. ESB, 68(3402), 370–372.
Visser, H. (2013) Islamic finance: principles and practice. Cheltenham: Edward Elgar.
WIR Bank (2011) Geschäftsbericht 2010. Artikel op www.slideshare.net.
WIR Bank (2013) Geschäftsbericht 2012. Artikel op www.wir.ch.
Yermack, Y. (2013) Is bitcoin a real currency? NBER Working Paper, 19747.

De auteur heeft verklaard dit artikel alleen te publiceren in ESB en niet elders
te publiceren in wat voor medium dan ook. Het is wel toegestaan om het artikel voor eigen gebruik
en voor publicatie op een intranet van de werkgever van de auteur aan te wenden.

237