R.usland
Transactiekosten en
transitieproblemen
In sommige sectoren van de Russische economie komt de toetreding
van nieuwe bedrijven sneller op gang dan in andere. De transactiekostentheorie biedt een verklaring.
Een van de grote tekortkomingen van
het centraal geleide systeem is de afwezigheid van economische motivatie; het ontbreken van prikkels om
economisch goede prestaties te leveren. In een vrije markteconomie
wordt concurrence geacht voor deze
motivatie te zorgen. Met onder andere
deze gedachte is in Rusland besloten
tot de overgang naar een vrije markteconomie. Deze transitie kan beschouwd worden als een van de
belangrijkste wijzigingen in de economische orde van de laatste decennia.
Over de wijze waarop de transitie zal
verlopen bestaat een vrij eenvoudig
beeld. Wanneer prijzen vrij zijn en toetreding mogelijk is, dan zal er bij voldoende winstmogelijkheden toetreding plaatsvinden en zo een markt
ontstaan.
Na enkele jaren van liberalisering
doet zich nu het verschijnsel voor dat
toetreding in sommige sectoren wel
plaats vindt (bij voorbeeld in de handel en dienstverlening), maar in andere sectoren uitblijft (zoals in de industrie) . Hier zal onderzocht worden of
de theorie van de transactiekosten
een mogelijke verklaring biedt voor
dit verschijnsel.
Winst en ondernemerschap
Toetreding zal alleen plaatsvinden als
er winstmogelijkheden zijn, en als er
mensen zijn die deze mogelijkheden
willen benutten. Het behalen van winsten lijkt in nagenoeg alle sectoren
van de Russische economie mogelijk,
als men het gebrekkige aanbod en de
inefficiente produktiemethoden van
de voormalige staatsmonopolies in beschouwing neemt (in de laatste jaren
van het communisme werd, in vergelijking met westerse economieen, per
eindprodukt gemiddeld twee maal
zoveel energie en grondstoffen gebruikt)2. Daarnaast kan de vraag ge-
steld worden in hoeverre Russen ondernemend zijn ingesteld. Het is een
bekend vooroordeel, gevormd in de
communistische periode, dat Russen
initiatiefloos en weinig ondernemend
zijn. Volgens Shiller e.a. zijn het echter vooral de situationele factoren die
de transitie belemmeren3. De gedragsfactoren, waaronder risicohouding en
ambitie, blijken juist gunstig te zijn
voor een succesvolle transitie. Bij
deze gedragsfactoren vond Shiller
geen verschillen met westerlingen.
Het antwoord op de vraag of Russen
ondernemend zijn, lijkt bevestigend.
Transactiekosten in Rusland
De transactiekostentheorie verklaart
het al dan niet voorkomen van transacties via de markt vanuit de kosten
die ermee gemoeid zijn. Zijn de kosten (te) hoog, dan ontstaat er geen
markt. Volgens Williamson kunnen de
transactiekosten vooral hoog oplopen
wanneer beperkte rationaliteit van
mensen samen gaat met onzekerheid
over de omgeving of over de toekomst. Ook de combinatie van opportunistisch gedrag en een klein aantal
marktpartijen kan transactie via de
markt verstoren . De vraag is dan, of
deze combinaties in Rusland voorkomen, en of hiermee de verschillen in
toetreding tussen sectoren te verklaren zijn.
Rationaliteit en onzekerheid
Een westerse manager zal vaak meer
ervaring hebben in het verwerken van
informatie uit de vrije markt en het op
grond hiervan nemen van economische beslissingen. Een Russische manager werd voor de transitie niet geconfronteerd met ‘de markt’ en heeft
daarom ook niet echt geleerd te communiceren in economisch jargon.
Terwijl een Russische manager minder goed rationaal kan handelen dan
een westerse, wordt er juist een groter
beroep op zijn vaardigheden gedaan.
Dat komt omdat een Russische manager moet opereren in een situatie en
omgeving die met onzekerheden is
omgeven. De politieke verdeeldheid
is groot en de vele wetswijzigingen en
de onduidelijke overheidsdoelstellingen zorgen ook voor de nodige onzekerheid, net als de afwezigheid van
een voldoende functionerend juridisch stelsel. Deze afwezigheid leidt
ten eerste tot onzekerheid over eigendomsrechten. Er is in Rusland nog
geen wet die de eigendomsrechten beschermt. Ten tweede bestaat er een
grote mogelijkheid tot contractbreuk.
Ook met betrekking tot contracten is
er geen wet die de rechten, opgenomen in het contract, beschermt. Als
laatste bron van onzekerheid kan genoemd worden de fluctuerende inflatie in Rusland.
Opportunisme en marktmacht
Onder opportunisme verstaan we hier
het voortdurend ‘van de gelegenheid
gebruik maken’ om zichzelf te verrijken. Deze ‘gelegenheid’ kan bestaan
uit een gebrek aan informatie bij degene waar de transactie mee afgesloten
wordt, of een gebrek aan macht om
een overeenkomst te doen nakomen.
Op een markt waar opportunistisch
gehandeld wordt moet men voortdurend op z’n hoede zijn. Dit zorgt voor
hoge transactiekosten.
Gesteld kan worden dat opportunistisch gedrag in Rusland veel meer geaccepteerd wordt dan in het westen.
Dit komt voort uit het feit dat opportunistisch gedrag in de communistische
periode in Rusland tamelijk gewoon
was. Bovendien is er, door het gebrekkige juridisch stelsel, in Rusland veel
ruimte voor opportunisme. Het eenzijdig kunnen verbreken van contracten
zonder dat dit leidt tot vervolging kan
opportunistisch gedrag in de hand
werken.
1. Centre of Economic Analysis, Russia
1994; the economic situation, Moskou,
1994.
2. T. Dolgopiatova, State enterprises
behaviour in transition. Institute for the
Economics Transition, Moskou, 1994.
3. R.J. Shiller e.a., Hunting for homo
Sovieticus: situational versus attitudinal
factors in economic behavior, Brookings
Papers on Economic Activity, 1992.
4. O.E. Williamson, Markets and hierarchies, analysis and antitrust implications,
The Free Press, New York, 1975.
Niet alleen het juridische stelsel,
ook de marktstructuur biedt in Rusland veel ruimte voor opportunistisch
gedrag. Waar veel vragers en aanbieders zijn zal er een volgende keer niet
meer gehandeld worden met een
marktpartij waarmee slechte ervaringen zijn opgedaan. Echter, wanneer rivaliteit afwezig is (bij een klein aantal
marktpartijen), kan opportunisme niet
worden afgestraft.
De huidige economische structuur
in Rusland, met zijn vele monopolistische markten, is de erfenis van de
communistische periode. De communistische staat creeerde opzettelijk een
economische structuur met een hoge
graad van concentratie. In deze visie
wordt concurrentie gezien als verspilling. Waarom twee identieke fabrie-
ken bouwen als een grote fabriek ook
volstaat? Dit betekent dat er per markt
of per bedrijfskolom slechts een klein
aantal marktpartijen is. Zelfs extreme
gevallen van slechts een partij in een
markt komen voor.
De combinatie van beperkte rationaliteit en onzekerheid en de combinatie van opportunisme en een klein
aantal marktpartijen komen in het huidige Rusland dus voor. Op veel markten leidt dit tot hoge transactiekosten.
men die ontstaan in een situatie van
opportunistisch gedrag en een klein
aantal marktpartijen5. Hij onderscheidt drie voordelen van interne organisatie. Als eerste dat de neiging
van de andere partij om zich opportunistisch te gedragen voor een groot
deel wegvalt, simpelweg vanwege het
feit dat die partij door interne organisatie tot dezelfde partij gaat behoren:
“altogether, a more nearly joint profit
maximizing attitude and result is to be
expected”. Het tweede voordeel is,
dat controle van het gedrag van de andere partij veel gemakkelijker is wanneer die partij een onderdeel is van
de eigen onderneming. En als derde
voordeel kan genoemd worden dat
eventuele onenigheden tussen partijen gemakkelijker opgelost kunnen
worden wanneer die partijen onderdeel zijn van een onderneming, dan
wanneer die partijen onafhankelijk
van elkaar zijn.
De conclusie van Williamson is, dat
bij de combinatie van beperkte rationaliteit en onzekerheid en van opportunisme en een klein aantal marktpartijen, “… the firm may decide to
bypass the market and resort to hierarchical modes of organisation” .
kweekte produkten aan, of het zijn
kleine handelaren in voornamelijk buitenlands fruit. De eerste groep vormt
in feite een geheel ge’integreerde bedrijfskolom; de tweede groep is onder-
deel van een korte bedrijfskolom.
Andere voorbeelden van korte bedrijfskolommen zijn nieuwe onderwijsinstellingen en adviesbureaus.
Ook buitenlandse ondernemingen
die zijn toegetreden tot de Russische
markt vertonen een opvallend hoge
verticale integratie. Zo heeft Sea-Land
in Rusland, in tegenstelling tot in vele
andere landen, eigen vrachtwagens
voor de aan- en afvoer van containers
uit het Russische achterland. Voor vervoer per spoor is de onderneming
een joint-venture aangegaan met het
Russische Ministerie van Spoorwegen.
Verticale integratie doet zich hier voor
in de vorm van eigendom en beheer
van wagons en overslagfaciliteiten.
Conclusies
De hoge transactiekosten in de huidige Russische economic maken verticale integratie noodzakelijk. Hierdoor
hebben om markten met hoge transactiekosten te mijden, en deze mark-
Wat voor gevolgen heeft dit nu voor
het transisitieproces? Wanneer elke intermediaire markt in een bedrijfskolom gekenmerkt wordt door hoge
wordt het toetredingsproces meer belemmerd naarmate een sector een langere bedrijfskolom kent. Het huidige
deconcentratiebeleid biedt hier geen
oplossing voor. Het beleid moet ook
gericht zijn op verlaging van de transactiekosten.
Dit kan gerealiseerd worden door
het creeren van economische stabili-
ten binnen de eigen onderneming te
transactiekosten, dan is het rationed
teit enerzijds en het ontwikkelen van
integreren. Dit biedt een aantal voor-
om de hele bedrijfskolom te integreren binnen een onderneming. Om dezelfde reden kan het voor een toetredende ondernemer noodzakelijk zijn
om toe te treden tot elke geleding van
de bedrijfskolom. Dan wordt, naarmate de bedrijfskolom van een bepaald
eindprodukt langer is, dat wil zeggen
meer schakels kent, toetreding om
twee redenen belemmerd. Ten eerste
is er meer kapitaal vereist, ten tweede
is de toetreding complexer. In feite
moet er immers binnen elke geleding
een onderneming opgericht worden,
waarbij elke oprichting weer zijn specifieke problemen kent. Zijn de transactiekosten hoog, dan wordt toetreding meer belemmerd naarmate de
bedrijfskolom langer is. Bij kortere bedrijfskolommen wordt toetreding minder belemmerd.
Het is dan ook geen toeval dat er in
Moskou zo veel aanbieders van fruit
en andere agrarische produkten te vinden zijn. Deze bieden ofwel eigen ge-
een goed functionerend juridisch sys-
Transitie
Verticale integratie
Ondernemingen zullen de neiging
delen. Ten eerste is het niet noodzakelijk om vooraf alle mogelijke
gebeurtenissen te identificeren. De
ondernemer kan aanpassingen aan
veranderende omstandigheden doorvoeren via interne beleidsinstrumenten. Interne transacties zijn in een
situatie van beperkte rationaliteit en
onzekerheid zowel effectiever als
efficienter dan markttransacties. Een
tweede voordeel van interne organisatie is dat de communicatie makkelijker verloopt. Derde voordeel is dat interne organisatie een meer
convergente set van verwachtingen
kan bewerkstelligen. Dat maakt het
gemakkelijker om een overeenkomst
te bereiken.
Interne organisatie kan de problemen die ontstaan door de combinatie
van beperkte rationaliteit en onzekerheid enigszins oplossen. Volgens Williamson kan verticale integratie ook
een oplossing bieden voor de proble-
ESB 5-7-1995
teem anderzijds. Het mes zal daarbij
aan twee kanten snijden. Door economische stabiliteit wordt de situatie
minder onzeker, waardoor de grenzen
van de beperkte rationaliteit minder
snel bereikt worden. Opportunistisch
gedrag krijgt minder kans als er een
goed functionerend juridisch stelsel is.
De combinaties van beperkte rationaliteit en onzekerheid en die van opportunisme en een klein aantal marktpartijen zullen dan alleen nog in een
verzwakte vorm voorkomen. Dat zal
op termijn tot meer toetreding leiden.
J.J. van Dijk en M.F. van Dijk
De auteurs zijn resp. decent en studentassistent bij de vakgroep Algemene econo-
mic van de Erasmus Universiteit Rotterdam.
5. O.E. Williamson, 1975, op.cit.
6. O.E. Williamson: The economics of antitrust: transaction cost considerations,
Basil Blackwell, Oxford, 1989, hfdst. 5.