Jrg. 63, editie 3136

ECONOMISCH STATISTISCHE BERICHTEN

Esb

UITGAVE VAN DE 4JANUARI

STICHTING HET NEDERLANDS 63eJAARGANG

ECONOMISCH INSTITUUT No. 3136

Houdt rekening met de toekomst

Is het bij velen rond de jaarwisseling de gewoonte terug
te blikken op wat in het voorafgaande jaar is gepasseerd,
ik zal van deze gewoonte afwijken en proberen vooruit te
zien. Daarbij kan ik meekijken over de schouder van de
Commissie Algemene Toekomst Verkenning van de Weten-
schappelijke Raad voor het Regeringsbeleid (WRR), die
onlangs aan de regering het rapport
De komende vijfen-
twintig jaar
1) aanbood. Het rapport beoogt ,,een samen-
hangend toekomstbeeld op de lange termijn voor ons land
(te schetsen) aan de hand van het verwachte verloop van een
aantal elementen die een beoordeling van de ontwikkeling
mogelijk maken”. De Commissie wil niet meer dan over dit
,,verwachte verloop” de discussie op gang brengen; beleids-aanbevelingen doet zij niet.
Wie de toekomst wil voorspellen – zeker op lange ter-mijn – bevindt zich op glad ijs. De prognostica staat niet
in hoog aanzien. Kwalificaties als koffiedik kijken en turen
in kristallen bollen, worden snel gehoord. De Commissie
heeft zich dan ook aan de veilige kant gehouden. De meeste
uitkomsten zijn verkregen door extrapolatie van trends uit
het recente verleden. Dit heeft het belangrijke voordeel
dat kwantificering mogelijk is en het is een verdienste van
de Commissie dat kwantificering ook zoveel mogelijk is
nagestreefd. Anderzijds schuilt in het doortrekken van
lijnen uit het recente verleden het gevaar dat de jongste ont-
wikkelingen – zeg die in de jaren zeventig – sterk worden overbelicht. Het komt mij voor dat de Commissie aan dit
gevaar niet geheel is ontsnapt. Een ander gevolg van extra-
polatie is dat het geschetste toekomstbeeld weinig ver-
rassend is.

De ,,hardste” gegevens in het rapport zijn wellicht die ten
aanzien van de omvang en samenstelling van de bevolking.
Hiernaar is veel onderzoek verricht en veranderingspro-
cessen op dat gebied verlopen zo langzaam dat vrij be-
trouwbare lange-termijnschattïngen zijn te maken. (Al zou
degene die de bijstellingen in de prognoses van de bevol-
kingsomvang de laatste jaren heeft gevolgd, aan het twij-
felen raken). Deze gegevens zijn cruciaal voor een groot
aantal andere ontwikkelingen. Ik noem: het aanbod van arbeidskrachten, de vraag naar onderwijs, de vraag naar
woningen en het beroep op de sociale verzekeringen. Een
ander kerngegeven is de verwachte economische groei. Het
rapport onderscheidt twee varianten: variant A met een
voortgezette economische groei van 3% per jaar leidend
tot een produktieniveau in het jaar 2000 dat 2,3 maal dat van
1975 bedraagt en variant B met een geleidelijk afnemende
groei, totdat in 2000 de produktie zich stabiliseert op een
niveau van 1,6 maal dat van 1975. Deze varianten gaan
gepaard met uiteenlopende waardenpatronen, met name
ten aanzien van de centrale betekenis van het gezin en de
houding tegenover arbeid. Juist met betrekking tot deze
sociologische ontwikkelingen is de beschrijving van de
varianten echter onvoldoende consistent. Hier wreekt zich
de aanpak dat telkens één deskundige over één interesse-
gebied rapporteert en dat de integratie van de bijdragen pas
achteraf tot stand is gebracht. De aldus ontstane mono-
disciplinaire vertekening is ook elders te bespeuren.
Over de waarschijnlijkheid van het optreden van variant
A dan wel variant B wordt geen enkele uitspraak gedaan.
Een aantal knelpunten zal echter in beide varianten optreden,
al zijn er nuanceverschillen. Dit zijn de voortgaande sterke

aantasting van landschap en natuurlijk milieu, alsmede het
steeds ernstiger wordende ruimtegebrek. De weerslag die
deze problemen naast andere – zoals op het gebied van
energievoorziening, grondstoffensituatie, politieke en sociale
ontwikkelingen – zullen hebben op het tempo van de eco-
nomische groei, wordt naar mijn mening door de Com-
missie sterk onderschat. Dat is ook het standpunt van Dr.
Hueting volgens wie – in afwijking van de overige leden van de Commissie – nog snellere stabilisatie van de pro-
duktie dan in het B-alternatief wordt verwacht, waar-
schijnlijk is.
Optimistisch is de Commissie ook over de oplossing van
het probleem van de werkloosheid op lange termijn door een
veronderstelde sterke uitbreiding van het aantal arbeids-
plaatsen in de dienstensector. Daarbij is opvallend een
verwachte nieuwe groei van het aantal kleine zelfstandigen.
Deze verwachting wordt gebaseerd op het toenemend
verlangen zelf de eigen werkomstandigheden te bepalen.
Over kostenverhoudingen wordt echter niet gerept. De
creatie van arbeidsplaatsen in de dienstensector op lange
termijn is zelfs voldoende om de stijging van het arbeids-
aanbod op te vangen die ontstaat doordat het deelnemings-
percentage van met name gehuwde vrouwen blijft stijgen.
Verdeling van het totale aantal arbeidsplaatsen over het
arbeidsaanbod is dus niet nodig. Verdeling is wel nodig van
het werk met inconveniënten (vuil, zwaar, onveilig en
ongezond werk), waarvoor ook met behulp van inkomens-
toeslagen niet meer voldoende mensen kunnen worden
gevonden. Voor het overige schenkt de Commissie weinig
aandacht aan verdelingsvraagstukken. Veranderingen in de
personele inkomensverdeling komen niet ter sprake; over
regionale spreiding van activiteiten wordt evenmin gerept;
ontwikkelingen in de internationale arbeidsverdeling worden
slechts summier genoemd.
Interessant zijn de beschouwingen over de rol van de
overheid. Op bijna alle gebieden neemt de overheidsbemoeie-
nis toe. Anderzijds vraagt de toenemende mondigheid van
het individu om decentralisatie van de besluitvorming. De
oplossing van deze paradox moet worden gezocht in de
ontwikkeling van nieuwe organisatieprincipes. De Com-
missie verwacht de vervanging van het thans overheersende
,,bureaucratische” model door participatie via overlegor-
ganen of belangenprganisaties. De overheid treedt daarbij
op als hoedster van de niet-vertegenwoordigde belangen, maar staat meer in een concurrentieverhouding tussen de
partijen dan boven de partijen.
De zin van een toekomstverwachting is dat zij de mogelijk-
heid biedt tot anticipatie. Waar knelpunten en ongewenste
ontwikkelingen worden gesignaleerd mag men hopen dat
deze door anticiperend beleid worden vermeden, m.a.w.
dat de verwachting het karakter krijgt van een ,,self de-
feating prophecy”. Een dergelijk beleid kan door discussie
en meningsvorming worden gestimuleerd. Met de wens
van de WRR dat het rapport onderwerp wordt van een brede
publieke discussie, kan ik dan ook van harte instemmen.

L. van der Geest

1) WRR,
De komende vijfentwintig jaar.
Een toekomstverkenning voor Nederland. Rapporten aan de regering nr. 15, Staatsuitgeverij,
‘s-Gravenhage, 1977.

Inhoud

ECONOMISCH
STATISTISCHE BERICHTEN

egb

Weekblad van de Stichting Het Nederlands
Economisch Instituut

Redactie
Drs. L van der Geest:

–

Houdt rekening met de toekomst

…………………………..
Commissie van redactie: H. C. Bos,
R. Iwema, L. H. Klaassen, H. W. Lam bers,

Column
P. J.
Montagne,
J.
H. P. Pae/inck,
Al de Wit.
Oogkleppen en borden,
door Drs. L. Hoffman

………………..
3
Redacteur-secretaris: L van der Geest.
Redactie-mede werker: T. de Bruin.

Prof
Dr. F. W. Ruiten:

Adres:
Burgemeester Oud/aan 50, Bijsturen van de economie

………………………………..4

Rotterdam-3016: kopij voor de redactie:

Prof
Dr. L H. Klaassen:
postbus 4224.
TeL (010) 1455 II, toesiel3l0/.
Het desurbanisatieproces in de grote steden

…………………..
8
Bij adreswijziging s.v.p. steeds adresbandje
meesturen.

Dr. Ir. H. A. Luning:
Kopij voor de redactie:
in tweevoud,

Sociaal-economische effecten van landbouwkundig onderzoek in de derde
getj’pt, dubbele regelafstand, brede marge.

wereld

……………………………………………….
11
Abonnementsprijs:f
137,28 per kalenderjaar
(mci. 4% BTW):
siudentenf
96,72

Geld- en kapitaalmarkt
(mcl. 4% BTW,), franco per pos! voor
Nederland, België, Luxemburg. overzeese
Kredietrestrictie,
door Drs. H. M. J. Duyker ………………….
15
rijksdelen (zeepost).
A honnemenlen kunnen ingaan op elke

Europa-bladwijzer
gewenste datum, maar slechts worden
beëindigd per u/timo van een kalenderjaar.
Commissie tracht de Economische en Monetaire Unie nieuw leven in te

blazen,
door Drs.

E. A.

Mangé
…………………………….
17
Betaling:
Abonnementen en contributies (na ontvangst van slortings/giro-
acceptkaart) op girorekening no. 122945,

Vacatures

………………………………………………
20
of op
bankrekeningno. 25.50.56.877 van Bank Mees
&
Hope NV, Coolsingel 93,
Rotterdam, t.n. v. Economisch Statistische
Boekennieuws
Berichten te Rotterdam.

G. Bombach e.a. (red.): Der Keynesianismus
l
door Dr. P. H. Admiraal
21
Losse nummers:
Prijs van dit nummerf 3,30
(mcl. 4% BTW en partokosten).

C. D. de Wit en W. H. Somermeyer: Bevolking in belastingperspectief,
Bestellingen van losse nummers

door Drs. M.

Bruyn-Hundt

……………………………….
22
uitsluitend door overmaking van de hierboven
vermelde prijs op girorekening no. 122945
–
t.n.v. Economisch Statistische Berichten

Mededeling

………………………………………………
24
te Rotterdam met vermelding
van datum en nummer van het gewenste
exemplaar.

Advertentieverkoop:
Roelants/ EPR
Postbus 53021
2505 AA Den Haag
Telefoon (070) 50 33 00
Telex 33101

De redactie wenst u een voorspoedig 1978.
Alle orders worden afgesloten en
uitgevoerd overeenkomstig de
Regelen voor het Advertentiewezen.

Hierbij geefik mij op voor een abonnement op
Economisch Statistische Berichten.
Stichting
NAAM’

…………………………………………………….
Het Nederlands Economisch instituut

STRAAT
‘

………………………………………………….
Adres:
Burgemeester Our/laan 50,
Rotte
r
dam-3016: tel. (010) 1455
II.

Evt.: no. coliege kaart (studentena bonnement):

………………………
‘
Onderzoekafdelingen:

Ingangsdatum
.

………………………………………………
Arbeidsmarkzonderzoek
Balanced International Growth
.

Bedri
jfs-
Economisch Onderzoek

PLAATS’

…………………………………………………..

Ongefrankeerd opzenden a
an
*
:

•ESB,
Economisch- Technisch Onderzoek
Antwoordnummer 2524
Vestigingspatronen

ROTTERDAM

Handtekening:.
Macro-Economisch Onderzoek Projects:udies Ontwikkelingslanden
Regionaal Onderzoek
Stal istisch-Maghematisch Onderzoek
*Dit adres alleen gebruiken voor opgeven van abonnementen.

–
Transport-Economisch Onderzoek

2

L Hoffman

Oogkleppen

en borden

Het is slecht communiceren in een

maatschappij waarin de ene helft van

de bevolking met een bord voor de kop

en de andere helft met oogkleppen

rondloopt. Deze opmerking zou ik als

motto willen plaatsen bij de rede van
Prof. Dr. Ir. Hugo Priemus, uitge-
sproken bij de aanvaarding van het

ambt van gewoon hoogleraar in de volks-

huisvesting aan de Technische Hoge-

school te Delft op 7 december 1977 1).
De als inventief bekend staande jonge

hoogleraar beoogde met zijn oratie

een samenwerking tot stand te brengen

tussen onderzoekers van verschillende

disciplines op het terrein van de volks-
huisvesting. Deze samenwerking is zijns

inziens hard nodig, te meer daar ,,de

kloof tussen maatschappelijke proble-

men van mens- en maatschappijweten-

schappen eerder groter dan kleiner

dreigt te worden”. Helaas moet ik con-

stateren dat Prof. Priemus die kloof eer-der verbreed dan verkleind heeft.
De spreker begon zijn rede goed. Hij

interpreteerde volkshuisvesting als een

complex van op het wonen en bouwen ge-

richte besluitvormingsprocessen waar-

bij vele participanten zijn betrokken.

Die processen moeten z.i. interdiscipli-

nair worden beschouwd vanuit drie in-

valshoeken: de economische, de

sociologische en de technische. Al deze

invaishoeken kregen een plaats in de
oratie. Prof. Priemus behandelde hen

als volgt: ,,Het probleem waarop ik inga

is de geringe prioriteit van de volks-
huisvesting,
vooral in de ogen van

economen; een probleem dat ik in
relatie wil brengen met de
passiviteit
van bewoners op de woningmarkt en de
woningbouwmarkt,
m.n. door sociolo-
gen gesignaleerd en met
de techno-
logische ontwikkelingen
die zich in de
loop der jaren voordoen dankzij de niet-
aflatende creativiteit van technici”.

De lezer zal het met mij eens zijn dat
dit een interessante probleemstelling

is die pas kan worden opgelost na uitvoe-

rige bestudering der drie genoemde
disciplines. De nieuwe prof interpreteer-

de zijn leerstoel uitstekend, maar na

het doorlezen van zijn oratie bleek
alras dat hij nog heel wat moet leren,

alvorens de veelzijdige aspecten van het
huisvestingsprobleem te kunnen doce-

ren. Immers, Priemus’ analyse was niet
interdisciplinair. Hij zette zich op een

grove wijze af tegen de economen,

noemde bij de sociologische benade-
ring aspecten die je terugvindt in econo-

mische leerboeken en negeerde vrijwel

de technische aspecten. De oratie leek

aldus meer op een intelligente borrel-

praat, waarin met behulp van sociolo-
gische en technische kreten de traditio-

nele economen de oren worden gewassen.

In een periode als thans, waarin eco-

nomen moeite hebben met het oplossen

van de vele problemen, trekt zo’n was-

partij natuurlijk veel aandacht. Prof.

Priemus haalde dan ook met gemak
de dagbladen.
Er werd echter met vuil water gewas-

sen. Ik zal uitleggen waarom. Prof.

Priemus constateerde terecht dat bij
de bepaling van het nationale produkt

de waarde van alle diensten die mensen
voor zich zelf, hun huisgenoten en hun
vrienden verrichten, buiten beschouwing

wordt gelaten. Dit zou eigenlijk niet
mogen. Priemus gaf op overtuigende

wijze aan waarom niet. Zou ook de

produktie in de huishoudelijke sector

worden berekend, dan zou de nationale

produktie met ca. 40% toenemen. De

redenaar toonde dit aan door een groot
aantal publikaties van bekende eco-

nomisten voor het voetlicht te laten

verschijnen, waaronder een aantal
artikelen uit
ESB.
Omdat echter de

huishoudelijke produktie niet wordt
meegeteld, negeren de economen z.i.

het vraagstuk van de volkshuisvesting.
Ik citeer: ,,Zij lopen met een bord voor

hun kop, zolang zij de gezinsconsumptie

wél, en de huishoudelijke produktie
niét registreren”. Prof. Priemus poogde
echter niet dit bord weg te slaan. Hij

wees slechts op de beperkingen van het
begrip nationale produktie door alleen

economen te citeren en daaraan niets

nieuws toe te voegen.

Hij toonde bovendien aan weinig

van de economische wetenschap te

begrijpen. Hij citeerde wel haar ken-

object – het doen van keuzen uit
schaarse, alternatief aanwendbare mid-

delen – , maar realiseerde zich niet

dat dit met welvaarts- en welzijnsstreven

te maken heeft, waarvoor produktie

geen doel, maar middel is. Ik beveel de

jonge prof daarom aan een inleidend
boek over economie te lezen. Bijv.

deel 1 van het bekende boek van Prof.

Dr. F. J. de Jong, De werking van een
volkshuishouding.
In dit boek wordt

reeds aan beginnende economie-
studenten uitgelegd dat ook gezinnen

produceren. Op blz. 172 staat bijv.:

,,Economisch beschouwd vallen de

produkten van de arbeid van de huis-
vrouwen e.d. wèl onder het netto

nationale reële inkomen. De statistici

kunnen deze produktieve prestaties ech-
ter niet meten, omdat deze voort-

gebrachte goederen niet de econo-

mische kringloop passeren”. Ik voeg

daaraan toe: mocht Prof. Priemus eens

een methode vinden die prestaties wel te

meten, hij zal ontdekken dat daarmee

hoogstens zijn eigen welzijn zal zijn

vergroot. Omdat hij echter in zijn

oratie geen operationele suggesties
deed – hij liet zelfs na aan te geven
hoe statistici de woondiensten wèl meten
– vrees ik dat hij die methode nooit
zal vinden.

Het aan de TH-Delft ontdekte heilige

huis dereconomen bleek een kaartenhuis

met tal van open deuren waar Prof.
Priemus doorheen smakte.

t)
Hugo Priemus,
Volkshuisvesting: Oratio
pro domo,
Delftse Universitaire Pers, Detft,
1977.

ESB 4-1-1978

Bijsturen van de economie

PROF. DR. F. W. RUTTEN

Traditiegetrouw publiceert
ESB
thans weer het nieuwjaarsartikel van Prof. Dr. F. W. Rutten, secretaris-generaal

van het Ministerie van Economische Zaken. Mede omdat kortstondige fluctuaties moeilijk zijn te voorspellen,

dient het macro-economische beleid zich naar zijn mening te concentreren op de bestrijding van de hardnekkige

problemen van werkloosheid en inflatie. Met het oog op een doelmatig bestuur dient de inhoud van het financieel-

economisch beleid van de overheid voor langere tijd en zoveel mogelijk in termen van beheersbare grootheden

te worden vastgesteld. Daarnaast is een doelbewust beleid van de sociale partners onmisbaar om de nationale

economie weer in de juiste baan te krijgen. Hoewel er tal van onzekere elementen zijn, lijkt weinig twijfel mogelijk

over de hoofdlijnen van het beleid en over de noodzaak aan versterking van de economie bijzondere

prioriteit te geven.

Inleiding

Het algemeen economisch beeld is het afgelopen jaar in

mineur gebleven. Niettemin waren er twee belangrijke plus-

punten, nI. de stijging van de bedrijfsinvesteringen met naar
raming meer dan 10% en de beduidende vertraging van het

tempo van de prijsstijging. Een ernstig minpunt was dat onze

export achterbleef bij de traag verlopende wereldhandel.

In het nieuwe jaar blijft volgens de meeste voorspellers

in West-Europa de malaise aanhouden. In ons land is de mo-

gelijkheid van een verdere infiatievermindering een van de

schaarse lichtpunten, waarvan de betekenis intussen niet

moet worden onderschat.
Terecht is al vele malen breed uitgemeten, dat de nationale
economie met ernstige en hardnekkige problemen heeft te

kampen. Die situatietekening wordt overigens soms zo
zwart aangezet, dat de juiste verhoudingen verloren gaan,

bijv. waar het betreft de relatieve positie van ons land in

West-Europa. Met name de rol van het aardgas en in samen-

hang daarmee van de betalingsbalans en de koers van de gul-

den wordt m.i. nogal eens op aanvechtbare wijze geanaly-

seerd 1). Niet alleen worden in het verleden getroffen maat-

regelen ter versterking van de nationale economie soms on-
derbelicht, ook wordt veelal voorbijgegaan aan het feit, dat in
de afgelopen jaren de wisselkoersverhouding tussen onze

buitenlandse leveranciers en onze buitenlandse concurren-
ten is veranderd. Daardoor is onze economie in de knel ge-
komen, maar ons aardgas en de koers van de gulden kunnen
niet als de oorzaak worden beschouwd van de verschoven

verhouding tussen buitenlandse leveranciers en concurrenten.
Voorts wordt dikwijls te lichtvaardig aangenomen dat appre-ciatie van onze munt nadelig inwerkt op de werkgelegenheid.

Op de korte baan moge die stelling opgaan, maar op middel-
lange termijn hoeft – zoals verder ter sprake komt – een
negatief effect op de werkgelegenheid niet op te treden,
terwijl een belangrijke inflatievermindenng is te verwachten.

Onze economische positie is sterk verbonden met die van
West-Europa. Zoals gezegd, schijnt een werkelijk economisch

herstel in West-Europa nog niet op korte termijn in de sterren

te staan. Maar voor de wat langere termijn mogen we toch

blijven hopen – ook al zijner veel onzekere elementen —dat

de onderstroom van de krachten in de richting van een

duurzaam Westeuropees herstel aan betekenis zal winnen.

Naarmate de onevenwichtigheden ter zake van betalings-
balansposities en financieringstekorten afnemen en de

inflatie verder wordt teruggedrongen, zal meer armslag ont-

staan voor een gecoördineerd en versterkt beleid ter stimu-

lering van de bestedingen. Een terugkeer van normale afzet-

mogelijkheden in Europa zou voor de verlichting van onze

nationale problemen van vitaal belang zijn.

Die mogelijkheid voor een wat verdere toekomst mag

ons niet de ogen doen sluiten voor de noodzaak om de

structurele positie van de vaderlandse economie te ver-

sterken. Gemakkelijke oplossingen lijken niet in ruime

mate voorhanden. Er zit weinig anders op dan lering trek-

ken uit de lessen van het verleden. Bij de politiek van bijsturen

om de nationale economie weer in de juiste baan te krijgen
zal de nadruk moeten liggen op de moeizame en lange weg

van geleidelijke beperking van de stijging van arbeidskosten

en collectieve lasten, waardoor er ruimte ontstaat voor

acties, gericht op versterking van de concurrentiekracht van
de bedrijven en van de werkgelegenheid.
Hieronder maak ik over het bijsturen van de economie

een aantal aantekeningen van vrij algemene aard. Voor-

eerst besteed ik enige aandacht aan de kwaliteit van de

macro-economische prognoses. De verschillen tussen

raming en realisatie zijn van belang voor de keuze tussen een

meer of minder activistische opstelling, tussen doen en laten

in de economische politiek. In aansluiting daarop kom ik op
de vormgeving van het middellange-termijnbeleid. De laat-

ste paar jaar is m.i. terecht bij de beleidsvoorbereiding

veel meer aandacht besteed aan de meerjarenprognoses. We

moeten echter vermijden terecht te komen in een malle-
molen van veelvuldige beleidsbijstellingen. Er is daarom

reden de verhouding tussen economische analyse en eco-
nomisch beleid te bezien en te zoeken naar een vorm-

geving van het beleid, welke de nodige vastigheid en

continuïteit biedt. In verband met de richting, waarin het

beleid moet bijsturen komen de spoorboekjes ter sprake, die
daarbij als gids van nut kunnen zijn. Dat mondt overigens

niet uit in een opgewekt verhaal over druk-op-de-knop-

oplossingen 2), doch in enkele slotopmerkingen over het

moeizame en delicate proces van passen en meten, dat

kenmerkend is voor het bijsturen van de economie in de

huidige moeilijke omstandigheden.

The Wall Street .Journal,
The Dutch Disease, 5 december 1977.
W. Driehuis en A. van der Zwan, Over de voorbereidi,ig van
het economisch beleid,
ESB, 31
augustus en 7 september 1977.

Raming en realisatie

Vooreerst maak ik een enkele opmerking over de tref-

zekerheid van de jaar-op-jaar-prognoses. Zoals bekend

hebben de cijfers die in september worden gepubliceerd een

grote onzekerheidsmarge. Dit probleem is op sprekende

wijze te illustreren aan de hand van cijfers over de groei van

de wereldhandel. De prognose daarvan wordt in hoofdzaak

ontleend aan het internationale overleg (Parijs, Brussel).

Voor de periode 1963-1976 heb ik in het volgende staatje

ter illustratie vermeld het jaar met de hoogste en de laagste

raming, alsmede twee jaren met een ,,doorsnee”-raming.

Groeivoet van de wereidhandel

Raming
Rcalisatie

3
8
0
4 1963
…………………
1974

…………………
5 14
1968
…………………
1975
…………………
5
—2

Het jaar met de laagste raming (1963) heeft een beduidend

hoger realisatiecijfer dan het jaar met de hoogste prognose
(1974). In beide jaren met een doorsneeraming ziet men in
feite
uitbijters
in positieve resp. negatieve zin. Deze groepe-ring van de cijfers wil in het licht stellen, hoe moeilijk het is

op basis van de discussies in internationaal verband de

fluctuaties van de wereldhandel tijdig te ramen.
Gezien het belang van de wereldhandel voor de con-

junctuur in ons land is het niet verwonderlijk, dat ook de

vaderlandse jaar-op-jaar-prognoses op een aantal punten niet
trefzeker zijn. Ter zake van de produktiestijging, de ver-

andering in de arbeidsinkomensquote en de mutatie in de

arbeidsreserve zijn er zeer gevoelige verschillen tussen de

MEV-prognoses en de realisatiecijfers.
In bepaalde andere opzichten geven de prognoses wel een

goede indicatie. Uit beleidsoogpunt is van belang dat met

name bepaalde hardnekkige storingen goed zijn gesignaleerd.

Zo stemt het beeld dat de jaarramingen in de eerste helft
van de jaren zestig inzake de arbeidsreserve hebben gegeven

overeen met de feitelijk opgetreden overspanning op de
arbeidsmarkt. Zo ook is in de jaren zeventig in de Macro

Economische Verkenning het beeld van omvangrijke

werkloosheid en inflatie juist getekend.

Een andere vraag is, of de economische professie omslagen

ter zake van langdurige evenwichtsstoringen juist en tijdig als

zodanig pleegt te onderkennen. Er zijn natuurlijk voor-
beelden te noemen van de bekende tendentie om achter de
feiten aan te lopen, om inmiddels verdwenen problemen te
bestrijden en de werkelijk bestaande problemen te ver-

onachtzamen. Ten dele is dat toe te schrijven aan onder-
schatting van de evenwichtsherstellende krachten, die op wat

langere termijn in de economie werken 3). Als men de ge-
schiedenis van de jaren vijftig en zestig beziet, dan valt op dat

binnen korte tijd steeds weer min of meer evenwichtige uit-
komsten ter zake van arbeidsmarkt, betalingsbalans en
prijsontwikkeling werden bereikt. Ook thans zijn stellig in

de economie en in het beleid krachten werkzaam die bij-

dragen tot meer prijsstabiliteit en tot herstel van een ,,na-

tuurlijk” werkloosheidspercentage.

De laatste paar jaren hebben de prognoses en plannen

voor de middellange termijn sterk aan betekenis gewonnen bij
de formulering van het beleid. Men behoeft geen grondige
studie over een lange periode te maken om te constateren,
dat de snelle wisseling van recente projecties op dit gebied de

relativiteit van de betrokken cijfers in het licht heeft
gesteld 4).

Onlangs is becijferd, dat bij eenzelfde ontwikkeling van
een aantal sleutelgrootheden in de jaren 1975-1980 als in de
periode 1970-1975 in feite is opgetreden, de werkloosheid

in het begin van de jaren tachtig tot ruim een half miljoen
zou stijgen
5).
Dit cijfer is mi. als een overdreven indicatie

van de omvang van bepaalde marges te beschouwen, omdat

wordt geabstraheerd van een bepaalde terugkoppeling,

nI. de te verwachten beleidsbijstelling door de sociale part-

ners 6) resp. de overheid in het licht van min of meer on-

gunstige uitkomsten van het economisch proces. Er is

overigens ook een terugkoppeling van realisatie naar aspi-

ratie. Vijf jaar geleden zouden van een stijging van de werk-

loosheid tot boven 200.000 veel heftiger reacties zijn ver-

wacht, dan zich in feite hebben voorgedaan.

Hoe dat ook zij, de foutenmarges van de prognoses voor

de korte en de middellange termijn zijn aanzienlijk. Van

gezaghebbende zijde is dan ook verklaard dat het niet gaat om

de precieze cijfers, doch om de tendenties 7). En in het jargon

is niet alleen de centrale projectie interessant, maar vooral

het spoorboekje 8) waaruit te lezen valt op welke wijze’ kan

worden bijgestuurd. Die kwalificaties lijken niet voor be-

strijding vatbaar. De vraag is dan, hoe deze inzichten bij de

concrete vormgeving van het beleid in praktijk kunnen

worden gebracht.

Doen en Laten

In hoeverre kan een ,,activistische”, macro-economische

politiek van de overheid bijdragen tot een betere gang van

zaken in de nationale economie? Daarbij dient te worden

onderscheiden tussen de conjunctuurpolitiek en het middel-
lange-termijnbeleid (of zo men wil structuurpolitiek).

De specifieke conjunctuurpolitiek is erop gericht
kortstondige fluctuaties om de trend of, in wat andere ter
–
men, jaarlijkse schommelingen om een middellange-termijn-

gemiddelde af te zwakken. Het ligt voor de hand, dat na de
bestedingsbeperking van ruim twintig jaar geleden de com-

mentaren inzake de mogelijkheden van zo’n specifieke con-

junctuurpolitiek niet hooggestemd waren 9). Die scepsis
was gebaseerd op de geringe betrouwbaarheid van de con-

junctuurprognoses en de geringe reactiesnelheid van het be-

leid. De ervaringen die sindsdien met conjunctuurvoorspel-

ling en beleid zijn opgedaan, geven naar mijn indruk geen aan-

leiding tot een positiever beoordeling van conjunctuur-

politiek in de enge zin van het woord.

Ook voor de ,,str.uctuurpolitiek” is een bescheiden op-
stelling te verdedigen. Daarbij gelden als argumenten de ge-

brekkigheid van onze inzichten in combinatie met de eerder

bedoelde onderstroom van krachten, die herstel van macro-

economische evenwichten bevorderen. Toch zou ik voor
de middellange termijn een koers van non-interventie

niet verantwoord achten. De ervaringen van de laatste vijf
jaar hebben weer bevestigd dat verstoringen op het gebied van werkgelegenheid en inflatie onder omstandigheden zo

hevig en langdurig kunnen zijn, dat mede gelet op de (be-
perkt) aanwezige mogelijkheden tot vooruitzien een ver-

snelling van het aanpassingsproces op middellange termijn

door een bewust beleid van de overheid en van de sociale
partners aangewezen is 10).

D. B. J. Schouten.
Over Doen en Laten bij het centraal-econo-
misch beleid,
1960.
De vergelijking betreft de projecties in de
Nederlandse economie
in 1980 op
basis van aanvullend beleid en de economische ver-
kenning van de periode
1976-1981
in de CEC-nota t.b.v. de
kabinetsformatie.
WRR,
Maken wij er werk van?
1977.
In de gehanteerde variantenberekening is geabstraheerd van een loonmatiging in reactie
op
verder oplopende werkloosheid.
C. A.
van den Beld, Lezing voor de Kamer van Koophandel
van Leeuwarden,
1977.
H. Langman,
Het spanningsveld tussen de overheid en de vrije
ondernemingsgewijze produktie,
Preadvies Vereniging voor de
Staathuishoudkunde,
1977.
Verslag van de President der Nederlandsche Bank,
1959;
D. B. J. Schouten, op. cit.
Zie ook het nadere oordeel van Schouten, dat op wat langer
zicht een rationele economische politiek een heel eind in de goede
richting kan komen, zeker wanneer niet al te abrupt beleids-
veranderingen worden toegepast. D. B. J. Schouten, Hoe komen
we eigenlijk aan meer winst, want meer winst is op den duur meer
werk!,
ESB,
16
november
1977.

ESB 4-1-1978

Voor de middellange termijn doet zich trouwens niet,

zoals bij de specifieke conjunctuurpolitiek, een keuze tussen

doen of laten voor; ter zake van de uitgaven en inkomsten

van de collectieve sector en op monetair gebied kan men

zich immers niet van actie onthouden. Onder de huidige

omstandigheden is het bij het uitzetten van de macro-

economische beleidslijnen voor de middellange termijn ge-

wenst systematisch de wenselijkheid van terugdringen van

de werkloosheid en van de inflatie te verdisconteren. In het

licht van de onzekerheid omtrent de ontwikkeling op
middellange termijn zij daarbij nog aangetekend, dat

positieve resp. negatieve afwijkingén van de gestelde

doelen ter zake van werkgelegenheid en van de prijsontwik-

keling niet op gelijke voet zijn te waarderen.
De stelling dat de macro-economische politiek – met

enige evidente uitzonderingen bijv. bij bepaalde onder-

delen van de monetaire politiek – niet op de kortstondige

fluctuaties, doch op de hardnekkiger evenwichtsverstoringen

moet worden gericht, heeft implicaties zowel voor de inhoud

als voor de presentatie van het beleid.

Over de conjunctuurprogramma’s, die de laatste jaren

regel zijn geworden, zij opgemerkt, dat de benaming daar-

van niet geheel adequaat meer is. Deze programma’s heb-

ben immers in de praktijk van de laatste jaren in belangrijke

mate de functie gekregen van het verzachten van de ergste

pijnpunten, die als gevolg van de hardnekkige werkloosheid

zijn ontstaan. Dat is natuurlijk een nuttige functie. Naarmate

dit beleid duidelijker een middellange-termijnkarakter

draagt, verdient het wel overweging hierbij de normale

budgettaire procedure en afweging toe te passen. Dat be-
tekent ook dat projecten met een langere looptijd in deze

programma’s een plaats kunnen hebben.
Wat de presentatie van het beleid betreft, is al bij her-

haling betoogd, dat gedetailleerde discussies in termen van

cijfers achter de komma’s over prognoses met aanzienlijke

onzekerheidsmarges geen zin hebben. Die constatering en

de aansporing om meer over grote lijnen en over globale ten-

denties te spreken is op zich zelf echter weinig effectief.

Mijn ervaring is dat ook degenen die bij uitstek doordrongen

zijn van de onzekerheid van de prognoses, in de dagelijkse

praktijk gaan meedraaien in de mallemolen van gemilli-

meter binnen de foutenmarge. De tendentie van de afgelopen
jaren is niet naar minder, maar naar meer cijfermatige details
gegaan. Op den duur kan de geloofwaardigheid van het lands-

bestuur daardoor ernstig worden geschaad. Mijns inziens is

op dit punt alleen verbetering te bereiken als in het licht van

een historisch overzicht van de foutenmarges van de diverse

prognoses ten principale wordt heroverwogen, in welke vorm

het macro-economische beleid in de overheidsstukken bij

voorkeur zou moeten worden gepresenteerd.

Met vaste hand

Wat de vormgeving van het beleid betreft, beperk ik me

tot de middellange termijn. Een aanpak, waarin een zekere
macro-economische kwantificering van doelstellingen en

instrumenten wordt gegeven, biedt onder de huidige moeilijke

omstandigheden voordelen. Het kan de duidelijkheid in de

politiek ten goede komen, indien niet alleen ambitieuze

doelstellingen, doch ook de daartoe benodigde beleids-

inspanningen worden gepreciseerd. Ook kan beter dan
bij de vuistregels, waarmede in de afgelopen decennia
werd volstaan, met de gecompliceerde economische samen-

hangen op korte en middellange termijn rekening worden

gehouden.
Uit een oogpunt van goed bestuur is tevens vastigheid

nodig. Het ligt voor de hand het ,,macro-plan” voor de duur
van de kabinetsperiode te laten gelden. Tussentijdse bijstel-
ling op hoofdlijnen dient zoveel mogelijk te worden ver
–

meden, maar wellicht is in de huidige onzekere situatie
niet te ontkomen aan een tussentijdse heroverweging,

bijv. eenmaal in de twee jaar (dat is ongeveer de gemiddelde

zittingsduur van kabinetten in de naoorlogse periode).

Zo’n bijstelling zou overigens alleen bij ,,tegenvallers”

geboden zijn; meevallers zouden dienen te resulteren in een

vroegtijdiger en betere verwezenlijking van de doelstellin-

gen van werkgelegenheid en prijsstabiliteit.

Omdat de werkelijkheid normaliter zal afwijken van de

verwachtingen brengt het vasthouden aan eerder uit-

gezette lijnen mee dat de realisatie op belangrijke punten zal

afwijken van het ,,plan”. De vraag is dan, wat voor het

beleid de vaste punten zijn, waaraan dient te worden vast-
•gehouden. In de collectieve sfeer is, zoals bekend, in een eer-

der stadium de stijging van de collectieve lasten in verhouding

tot het nationale inkomen als vaste norm gekozen. In de be-

stuurlijke sfeer doet zich evenwel de moeilijkheid voor, dat

deze lastendruk mede wordt bepaald door allerlei factoren

11), waarop het beleid geen directe grip heeft. Weliswaar kan

dit probleem op middellange termijn minder zwaar wegen

dan op korte termijn, maar toch lijkt een belangwekkend

alternatief de ,,vaste punten” te kiezen in termen van de be-

leidsinstrumenten. Voor de collectieve sector zijn dat in begin-
sel de verhoging van de (reële) uitgaven en de wijziging in be-

lastingtarieven en sociale premies. Bij het uitstippelen van

het meerjarige macro-economische beleid dienen in deze

zienswijze diverse grootheden – zoals de werkgelegenheid,

de koopkrachtontwikkeling, de lastendruk, het financierings-

saldo enz. – in de beschouwingen te worden betrokken.

Ná de keuzebepaling zijn dan de instrumentvariabelen

zoals collectieve uitgaven, belastingtarieven ed., de vaste

elementen; t.a.v. lastendruk en financieringssaldo dienen

afwijkingen tussen raming en realisatie te worden ge-

accepteerd. Voor het geval ter zake van de instrument-

variabelen tussentijdse bijstelling onontkoombaar blijkt,

ligt toepassing van de klassieke budgettaire regels voor de

hand. Tegenover een uitgavenvermindering kan m.a.w. in de

regel een gelijke verlaging van belastingtarieven staan.

Een belangrijk element betreft de inkomensontwikkeling in

de particuliere sector. In tripartiet overleg is een zekere

beperking van de arbeidskosten in combinatie met ver-

mindering van collectieve lasten mogelijk, die de koopkracht

van de lager betaalden en de positie van de Schatkist onverlet

laat en tegelijkertijd een niet onbelangrijke verbetering van

de structurele werkgelegenheidkan bewerkstelligen. Terzake

van de uitvoering liggen hier belangrijke vragen. Hoe groot
kan, om een voorbeeld te noemen, de verlaging van col-

lectieve lasten zijn behorende bij een bepaalde beperking

van de initiële loonstijging? Dient hierbij primair te worden
gelet op de gevolgen voor het financieringssaldo van de over-

heid op korte resp. op middellange termijn en hoe is de

omvang van de loonmatiging te kwantificeren? Het zou erg

belangrijk zijn als voor dergelijke kwesties goede regels

zouden kunnen worden geformuleerd.

Richtingaanwijzers

Zoals gezegd zijn de spoorboekjes van het Centraal Plan-

bureau van veel belang bij het uitzetten van de beleidskoers.

Ook daarbij gaat het niet om de precieze cijfers, maar om de

tendenties, of m.a.w. om de tekens in de varianten-

analyse.
Ook hier kan weer de vraag worden gesteld, of het ver-
schijnen van plussen dan wel minnen in de desbetreffende
tabellen, niet in belangrijke mate afhangt van min of meer

willekeurige elementen in het gehanteerde model. Natuurlijk
zijn de grondslagen van het gebruikte model bepalend voor

II) Bovendien bevat de definitie van de lastendruk onvermijdelijk
arbitraire elementen. Zie bijv. H. M. van de Kar, Collectieve lasten,
ESB, 16
november 1977.

de uitkomsten. De indruk bestaat evenwel dat in veel gevallen

de beleidsdiagnose niet afhangt van de details van het ge-

hanteerde model 12). Overigens zou een meer systematische

analyse van de gevoeligheid van de spoorboekjes voor be-
paalde wijzigingen in het model nuttig zijn. Berekeningen
die onlangs op de Erasmus Universiteit Rotterdam met het
model (Vintaf-lI) zijn verricht, lijken de bovengenoemde

indruk te bevestigen dat de beleidsconclusies in veel gevallen

niet gevoelig zijn voor veranderingen op onderdelen van het

model 13).

Nietteminzijn ook bij de ,,richtingaanwijzers” elementen

van onzekerheid niet uit te bannen. Een voorbeeld houdt ver-

band met de mate, waarin de loonvorming reageert op de

situatie op de arbeidsmarkt. In de CPB-calculaties is verwerkt
dat een zekere loonmatiging optreedt, als de arbeidsreserve

oploopt. Deze factor zou evenwel geen additionele invloed

meer uitoefenen, zodra een bepaald werkloosheidspercen-

tage is overschreden. Deze hypothese is te verdedigen in het
licht van empirisch onderzoek. Mede gelet op de belangrijke
recente verschuivingen op de arbeidsmarkt is evenwel denk-

baar, dat de sociale partners onder de huidige omstandig-

heden bij hun beleid t.a.v. de lonen ook reageren op ver-

anderingen in de werkloosheid boven het bedoelde percen-

tage.

Bij die laatste veronderstelling treedt er een niet onbelang-
rijke nuancering op in de spoorboekjes. Afgaande op de
genoemde berekeningen aan de Erasmus Universiteit

Rotterdam heeft dan bijv. een voortgaande appreciatie van de
gulden op een termijn van ca.
5
jaar niet een nadelig effect op

de werkgelegenheid 14). Voorts hebben stimulansen voor de
investeringen bij deze gewijzigde hypothese minder effect

in termen van werkgelegenheid.
Onzekerheid is met Uit te bannen. De genoemde voor-

beelden behoeven het beleid evenwel niet voor onontwar-
bare dilemma’s te plaatsen. Wat het investeringsbeleid be-

treft, hoeft de onzekerheid over de vraag in hoeverre er een

directe relatie bestaat tussen additionele investeringen en

extra werkgelegenheid, niet verlammend voor het beleid te

zijn. Het lijdt immers geen twijfel, dat extra investeringen
het ,,draagvlak” versterken en aldus betere condities schep-

pen om matiging van de arbeidskosten te verenigen met

handhaving van de koopkracht van de werknemers, waar-
door indirect een bijdrage tot de werkgelegenheid wordt
geleverd.

Wat de koers van de gulden betreft, is aan de genoemde

berekeningen de indicatie te ontlenen, dat het beleid op dit
punt zich niet zozeer moet laten leiden door de onzekere

effecten in termen van werkgelegenheid als wel door de
evidente gevolgen voor de prijsontwikkeling. Ook andere

argumenten pleiten sterk voor deze zienswijze 15).
Daarbij zij ten overvloede nog aangetekend, dat in een

wereld met zwevende wisselkoersen de positie van de
valuta’s niet een gegeven is, doch afhangt van eensamenstel

van economische krachten. Ook het slangarrangement doet

niet af aan het feit dat op middellange termijn de koers van
de gulden wordt bepaald door wat onze valuta ,,waard”

blijkt. Bij de discussie over de beleidskoers op middellange

termijn is de positie van de gulden een van de afhankelijke

grootheden in de probleemstelling. Als bijv. wordt over-

wogen een vergroting van het overheidstekort door ver-
hoging van uitgaven of verlaging van belastingen, dan

moet mede op de effecten voor de betalingsbalans en de

wisselkoers worden gelet en op de repercussies die dan daar
–

uit weer volgen. Zoals gezegd zijn de repercussies van wissel-

koersveranderingen veel sprekender op het terrein van
de prijsstabiliteit dan op dat van de werkgelegenheid.

Passen en meten

De laatste paar jaar zijn achtereenvolgens drie hoofd-
instrumenten in stelling gebracht om de structurele

positie van de nationale economie te versterken. In eerste

instantie is de weg ingeslagen van beperki.ng
van de groei

van de collectieve uitgaven en lasten, waarmee indirect een

afremming van de arbeidskosten werd beoogd. Daarop

volgde een omvangrijk pakket van investeringsstimulansen,

aangevuld met ,,flankerende politieken” ter zake van inno-
vatie, export enz. Ten slotte is recent ook weer de weg van

loonmatiging aangevuld met belastingverlaging betreden.
Zoals bekend zijn de marges van het beleid niet ruim. Zo

zou het lichtvaardig zijn te denken dat de lonen ver van hun

,,natuurlijke” baan, zoals die wordt bepaald door prifzen,

produktiviteit, werkloosheid en collectieve lasten, zijn af te

brengen. In directe samenhang met het beleid ter zakevan

belastingen en sociale premies lijken wel stappen in de goede

richting mogelijk, doch de speelruimte hiervoor is aan
belangrijke beperkingen onderhevig.
Wat de collectieve sector betreft, is een niet geringe oom-
plicatie dat besnoeiingen met de ,,botte bijl” negatieve

werkgelegenheidseffecten in die sector zouden kunnen ver-

oorzaken, die in omvang niet onderdoen voor de positieve

werkgelegenheidseffecten die in de particuliere sector via

lastenverlichting worden bereikt. Eén en ander stelt hoge

eisen aan de bezuinigingsoperatie. Hetzelfde geldt voor de

vorm van de lastenverlichting; alleen met een doelbewuste,

op werkgelegenheid gerichte lastenvermindering is per saldo

een duidelijk positief resultaat voor de werkgelegenheid te
verwachten. De genoemde kwalitatieve restricties inzake de

collectieve sector stellen uiteraard ook grenzen aan de

beleidsmarges in kwantitatieve zin.

Om verscheidene redenen is er een duidelijk verband
tussen het beleid jegens collectieve uitgaven en lasten en het

terrein van de inkomensvorming in de particuliere sector. De
marges op dit laatste terrein zijn medebepalend voor de

smalte van de marges voor het overheidsbeleid gericht op
versterking van de werkgelegenheid en de concurrentie-

kracht van het bedrijfsleven. Dat moet ons hoeden voor over-

dreven verwachtingen over de resultaten, die de overheid
met bijsturen kan bereiken. Aan de andere kant is er geen

reden om aan te nemen dat de sociale partners bij de loon-
en prijsvorming onvoldoende oog hebben voor de werk-

gelegenheidsbelangen; het overheidsbeleid is bepaald niet de enige pijler, waarop herstel van de nationale economie
moet rusten.

Hoe dat ook zij, bij het overheidsbeleid is het passen en
meten. Spectaculaire resultaten zijn niet op korte termijn

te behalen. Dit geldt met name ook voor de soms ver-

leidelijk lijkende weg van te sterke vergroting van overheids-

tekorten. Een overmatig overheidstekort zou het betalings-

balanssaldo doen dalen en de bedrijfsinvestenngen uit de

markt kunnen drukken. Hiermee zouden ook wisselkoers-
effecten gepaard kunnen gaan, waarvan op middellange ter-

mijn in hoofdzaak extra inflatie is te verwachten.

Gelet op de minder gunstige recente ontwikkeling van het

betalingsbalanssaldo, zal deze overweging aan betekenis
winnen bij de uitstippeling van het overheidsbeleid. Daaruit
vloeit onder meer voort dat ook ter zake van het structu-
rele begrotingstekort nauwe grenzen in acht moeten
worden genomen.

F.
W. Rutten

A. J. Vermaat, Modellen: maken of breken?,
ESB, 19
oktober
1977.
Aan de gevoeligheidsanalyse wordt op de Erasmus Universiteit
Rotterdam gewerkt door L. Knegt, A. Knoester, R. Lenderink
en N. van der Windt.
14)Dit wijkt af van het beeld in de CEC-nota,
Een economische
verkenning van de periode 1976-81, ‘s-Gravenhage, 1977.
15) Zie G. A. Kessler, Slangarrangement, concurrentiepositie en
inflatie,
ESB, 16
november
1977.

ESB 4-1-1978

Het desurbanisatieproces

in de grote steden

PROF. DR. L. H. KLAASSEN

Desurbanisatie van de grote aggiomeraties

is een in Europa evident verschijnsel geworden.

In onderstaand artikel worden de gèvolgn van

de desurbanisatie van een individikle âgglo-

meratie geschetst. Daarbij is
uitgegaan
van een

agglomeratie bestaande uit een centrale stad en
een, daarom heen gelegen ring. Drie fasen wor-

den onderscheiden. De eerste fase wordt geken-

merkt door daling van de bevolking, stijging

• van het aantal huishoudens en stijging van de

• vraag naar grond. De tweede fase wordt geken-

merkt door verdere daling van de bevolking,

daling van het aantal huishoudens, doch voort-

gaande stijging van de vraag naar grond. De

derde fase is die van de dalende bevolking, dalen-

de woningvoorraad, dalende vraag naar grond,

kortom die van de overgang van de levende stad

naar een spookstad. Effectieve maatregelen hier-

tegen zullen niet met succes kunnen worden

gen ômen zonder diepgaand onderzoek naar de

dynamiek van het gebeuren in de grote agglo-

meraties, naar achtergrond en motieven van
migratie en
bedrijfsverplaatsingen
en – de in-
vloeden daarvan op veranderingen in omvang

en fysieke structuur van die agglomeraties.

Inleiding

De eerste resultaten van een in West- en Oosteuropese

landenin gang zijnde studie 1) naar de urbanisatietendensen

in ieder van deze landen laten er weinig twijfel over bestaan

dat de trek uit de grote steden èn hun omgeving, leidend tot

een afneming van het absolute bevolkingsaantal der agglo-
meraties waarvan deze steden als kern fungeren, geenszins een typisch randstedelijk fenomeen vormt. De grote steden
in de Oosteuropese landen vertonen nog steeds kenmerken

van urbanisatie, gepaard gaande met een relatief geringe sub-
urbanisatie. Naarmate men meer westelijk komt (Italië,

Oostenrijk zijn hier voorbeelden van), neemt de suburbani-

satie grotere vormen aan en vormt zij het belangrijkste ken-

merk van de ontwikkeling aldaar. Het Westen van Europa

ten slotte, met Groot-Brittannië en België aan de spits, ver-

keert wat de grote steden betreft definitief in de fase van de

desurbanisatie met een in absolute zin afnemende bevolking
in de grote aggiomeraties.
Het zou te ver gaan, in het bestek van dit artikel in te gaan

op alle verschijnselen die simultaan optreden met deze

ontwikkelingen in de grote steden, doch wel dient te worden
vermeld dat is gebleken dat niet slechts de fase van ont-wikkeling waarin de grote steden verkeren (urbanisatie-

suburbanisatie-desurbanisatie) per land in afhankelijkheid

van het stadium van economische ontwikkeling verschilt,

doch dat ook binnen ieder land een fase-opbouw valt waar te

nemen waarbij de kleinere en middelgrote steden zich dui-

delijk in een eerdere fase bevinden dan de grootste

steden.
Gegeven derhalve dat desurbanisatie van de grote agglo-

meraties een in Europa evident verschijnsel is ge-

worden, dringt zich de vraag op welke consetjuenties aan

een dergelijke ontwikkeling uiteindelijk zullen zijn verbon-

den. Gesteld althans dat zal blijken dat de huidige over-

heidsmaatregelen de ontwikkeling niet zullen kunnen ver-

hinderen, hetgeen gezien de algemeenheid van het verschijnsel

op zijn zachtst gezegd niet onwaarschijnlijk is te achten.
Uiteraard kan van zulke maatregelen wel een remmende

invloed uitgaan.

In het volgende is getracht de gevolgen van de des-

urbanisatie van een individuele agglomeratie te schetsen.

We zullen daarbij uitgaan van een agglomeratie bestaande

uit een centrale stad (,,core”) en een daaromheen gelegen ring.

De ontwikkeling van de totale vraag naar grond voor

stedelijke doeleinden

De totale vraag naar grond in een agglomeratie is per definitie gelijk aan de vraag naar grond per huishouden
vermenigvuldigd met het aantal huishoudens. Deze laatste

grootheid is weer gelijk aan de totale bevolking gedeeld

door de gemiddelde grootte van een huishouden. We kunnen

du& schrijven –

S=s.

(1)

f

waarin
S = totale effectieve vraag naar grond voor stedelijke doel-

einden

s = idem per huishouden
B = totale bevolking van de agglomeratie

f = gemiddelde grootte van een huishouden.
Om het betoog wat te vereenvoudigen schrijven we (1)

in relatieve veranderingen aangeduid met een stip boven het

betreffende symbool. Dan geldt

S=s+B — f

(2)

1) Vermoedelijke titel:
Urban change and societal developmenis.
4
European view.
European Coordination Centre for Research and Documentation in Social Sciences (het z.g. Vienna Centre).
De eerste drie delen van deze studie zullen zomer 1978 verschijnen.
In deze studie is een agglomeratie gedefinieerd als een FUR
(functional urban region), waarvan de gemeenten die daarvan deel
uitmaken worden gekenmerkt door een pendel van 15% of meer
van de beroepsbevolking op de centrale stad.

Van de drie grootheden in het rechterlid van deze ver-

gelijking is bekend dat i, dus de groei van de vraag naar

grond per huishouden, positief is. Het is geen eenvoudige

zaak een uitspraak te doen over de vraag of deze toeneming

zich in de toekomst zal handhaven of niet. Aangezien de

economische groei wel wat zal blijven afnemen, veronder-

stellen we in overeenstemming hiermee dat er wel een

toeneming van de vraag naar grond per huishouden zal

blijven plaatsvinden doch dat dit in afnemende mate het geval
zal zijn.

Over de bevolkingsgroei spraken we reeds eerder. Er is

voldoende evidentie om aan te nemen dat deze in alle

agglomeraties eerst positief is geweest en thans in vele ge-

vallen duidelijk negatief is geworden. In de tijd hebben we

hier dus te maken met een dalende functie die op een bepaald

moment de horizontale as snijdt en dan negatief wordt.

De gemiddelde grootte van een huishouden is dalend en de
toeneming dus negatief. Van deze grootheid kan worden ver-

wacht dat zij een zeker minimum asymptotisch zal be-

naderen. Hoe hoog dit minimum ligt moge hier buiten be-

schouwing blijven. Zeker is slechts dat het nooit beneden

de één zal komen te liggen! De functie die in de tijd het ver-

loop van de groei van de gemiddelde grootte van de huis-

houdens voorstelt is dus een functie die steeds negatieve

waarden aanneemt doch asymptotisch tot nul nadert.

In bijgaande figuur zijn de ontwikkelingen voor s, f en B
aangegeven en is de functie voor S daaruit door optelling

afgeleid (de getrokken lijn). In deze figuur valt een aantal
interessante punten op. Het eerste is tA, het moment waarop

de bevolking van de agglomeratie begint te dalen. Dit is dus

het begin van de desurbanisatie, in verschillende aggiome-

raties in ons land een niet zo groot aantal jaren geleden

ingezet. Het tweede punt is het punt waarop de afname van de

bevolking
niet meer gecompenseerd wordt door de daling van

de gemiddelde huishoudensgrootte en dus een absolute

daling van het aantal huishoudens begint in te zetten (tB).

Uitgaande van de veronderstelling dat ieder huishouden in de

stad één woning bewoont, neemt derhalve vanaf
tB
ook de

effectieve vraag naar woningen
in absolute zin af. Het laatste

interessante punt is t, waarna de toeneming van de vraag

naar grond per huishouden en de daling van de gemiddelde

huishoudensgrootte de daling van de bevolking niet meer
kunnen compenseren en een absolute daling van de vraag
naar stedelijke
grond
gaat optreden. Na dit punt moet de stad

dus in absolute zin inkrimpen.

Ontwikkelingen in de tijd van de relatieve veranderingen in de

vraag naar grond per huishouden, de gemiddelde grootte
van een huishouden, de bevolking en de totale vraag naar

grond voor stedelijke doeleinden

Groeisnelheid
Begin afname

Begin afname vraag
bevolking (= desur-

naar stedelijke grond
ban isatie)

4

4

Het loont de moeite de drie fasen van de desurbanisatie

gemarkeerd door deze drie punten globaal te bezien.
De eerste fase: daling van de bevolking, stijging van het
aantal huishoudens en stijging van de vraag naar grond

Deze fase wordt gekenmerkt door een voortgaande fysieke

expansie van de stad (grondoppervlak, woningen) en door

een gelijktijdige daling van de bevolking. Het is de fase van de

snelle verdunning van de stad, van het optreden van steeds

lagere dichtheden zowel per woning als voor de stad als

geheel.

Een essentiële vraag met betrekking tot deze fase is: hoe-

lang zal zij duren? Het lijkt niet zo erg waarschijnlijk dat

dit erg lang zal zijn. De bevolkingsafname gaat in een aan-

zienlijk tempo door, terwijl de gezinsverdunning een nêi-

ging tot afnemen vertoont. De vraag naar de lengte van

deze eerste fase is daarom zo belangrijk, omdat aan het einde

van de periode er netto geen nieuwe vraag naar woningen

meer optreedt en er daarna een overschot zal gaan ontstaan.

Zou een en ander optreden in een periode van zeer sterke

inkomensstijging, waarin het verouderingsproces van wo-

ningen door de sterk afnemende vraag naar goedkopere
woningen snel plaatsvindt, dan hoefde er niet zo’n groot
bezwaar te bestaan tegen nieuwbouw gedurende deze fase,
omdat die gepaard zou gaan met een afstoting van goed-

kopere en oudere woningen.

Helaas is dit niet het geval. Met sterke veranderingen in

het inkomen en dus in de structuur van de vraag naar wonin-

gen behoeft men in de toekomst naar alle waarschijnlijk-

heid niet meer te rekenen en derhalve ook niet met de nood-

zaak van een snelle vervanging van de bestaande woning-

voorraad door meer bij een hoger inkomen passende wonin-

gen. Dit geldt te meer als deze ontwikkeling gepaard gaat

met een toenemende neiging tot rehabilitatie van de be-

staande woningen in plaats van met gelijktijdige afbraak en

nieuwbouw.

De verhouding waarin rehabilitatie en afbraak met nieuw-

bouw plaatsvinden is uiteraard van stad tot stad verschil-
lend. Zeker is echter dat, hoe meer men tegemoetkomt aan

de nog steeds aanwezige vraag naar nieuwe woningen ge-

durende deze eerste fase, des te groter in de volgende fase
het aantal overtollige nieuwe woningen zal worden. Dit zal

des te sterker het geval zijn naarmate de bestaande woning-
voorraad meer als gegeven moet worden beschouwd, door-

dat in het kader van de rehabilitatie afbraak niet wenselijk

wordt geacht.

Het lijkt derhalve uitermate gewenst gedurende deze

eerste fase, waarin we ons in feite reeds bevinden, zeer zorg-

vuldig na te gaan of de mate waarin aan de vraag naar
woningen tegemoet wordt gekomen gerechtvaardigd is met

het oog op de in de niet al te verre toekomst te verwachten
absolute daling van de totale vraag naar woningen in de
agglomeratie.

Begin afname aantal
huishoudens (= vraag
naar woningen)

De tweede fase: verdere daling van de bevolking, daling van

het aantal huishoudens, doch voortgaande stijging van de
vraag naar grond

In de tweede fase wordt de situatie ernstiger. De oorzaak

hiervan is dat de vraag naar woningen kleiner wordt als
gevolg van het feit dat in deze fase de gemiddelde huis-

houdensgrootte minder sterk daalt dan de bevolking. Zou in

een agglomeratie de vraag naar woningen met bijv. 1.000

per jaar dalen, dan houdt dit in dat er, indien nieuwbouw
plaatsvindt, jaarlijks een aantal woningen leeg zal komen te

staan resp. zal dienen te worden afgebroken gelijk aan het
aantal nieuwgebouwde woningen vermeerderd met 1.000.

In feite zal dit erop neerkomen dat men if moet rekenen met
een zeer geringe activiteit in de nieuwbouw en dan dus des

ESB 4-1-1978

te meer activiteit in de vernieuwbouw, ôf met een op het-

zelfde niveau doorgaande nieuwbouw en een uitermate be-

scheiden en zeer selectieve vernieuwbouw.

De vraag in het eerste geval is, even aangenomen dat de

nieuwbouw in de ring plaatsvindt en de vernieuwbouw in

de centrale stad, of de structuur van het aanbod dan nog

overeenstemt met die van de vraag en zo niet of er dan

geen redenen zijn om de stadsrehabilitatie te dienen door

afbraak van oudere (negentiende eeuwse) wijken en ver
–

vanging daarvan door nieuwgebouwde wijken van betere

kwaliteit. In het tweede geval zit er niet veel anders op dan

in de centrale stad tot afbraak over te gaan zonder ver-

vanging en de vrijkomende ruimten voor andere doeleinden

te gebruiken. Op de financiële consequenties hiervan voor de

centrale stad zullen wij hier niet ingaan, hetgeen overigens

niet wil zeggen dat deze te verwaarlozen zouden zijn!

Het is duidelijk dat in beide gevallen de vernieuwbouw

in de knel komt, tenzij zou blijken dat de afname van de

bevolking een afname is van het aantal beter gesitueerden.

In dat geval demonstreert zich het overschot in de ring, dus

in de duurdere woningen in de nieuwbouwwijken. Eveneens
een weinig verlokkend perspectief.

De derde fase: dalende bevolking, dalende woningvoorraad,
dalende vraag naar grond

Deze derde en laatse fase is die van de absolute inkrimping

van de vraag naar grond voor stedelijke doeleinden. De zich

in de beide voorgaande fasen demonstrerende verschijnselen

blijven zich onverminderd voordoen, doch worden nog ver-

ergerd door het feit dat er geen zinvolle bestemming te be-

denken valt voor de vrijkomende grond. Grond komt vrij

door de afnemende vraag naar woningen, scholen, winkels en

verkeersvoorzieningen (in het bijzonder voor het openbaar

vervoer dat door de afnemende congestie zijn zin voor

een groot deel gaat verliezen).

Het is m eïljk te overzien wââr ergens in de agglomeratie

deze grond vrij gaat komen. Het meest logisch lijkt het de

slechtste wijken af te breken en er groenzones van te maken,

waardoor er uiteindelijk een in het groen gelegen stadshart

met een daaromheen gelegen geurbaniseerde doch ook steeds

inkrimpende ring van bebouwing ontstaat. Het hierbij te

plaatsen vraagteken spruit voort uit het besef dat de kostbare
vernieuwbouw nu juist dâr plaatsvindt en het geïnvesteerde

kapitaal in dit geval betrekkelijk snel dient te worden af-

geschreven (hetgeen op dit moment uiteraard bepaald niet in

de bedoeling ligt). Toch is het alternatief om de afbraak in de

nieuwere ring aan te vatten evenmin erg aantrekkélijk. Ook

dan zou er, juist door de geringere ouderdom van de wo-

ningen, op grote schaal kapitaalvernietiging moeten plaats-
vinden om de stad passend te maken voor het veel kleinere

aantal huishoudens. Wèl is er het voordeel aan verbonden

dat de vrijkomende grond kan worden teruggegeven aan zijn

agrarische bestemming, al moet men over de kostprijs

van deze vrjgemaakte grond maar niet al te diep nadenken.

Hoe het ook zij, treedt deze fase in, dan zijn er woningen

en grond over. Leegstaande wijken nôch braakliggende
grond zijn erg geschikt om het stadsbeeld te verlevendigen

of te verfraaien. Zij zijn het symbool van de ondergang, van

de overgang van de levende stad naar een spookstad.

Stedelijke politiek

De vraag welke de fasen kunnen zijn die een desurbanise-

rende agglomeratie in de toekomst zal doormaken, moge
aanleiding zijn tot een geanimeerd debat, een vrolijk debat

zal het waarschijnlijk nooit zijn. Het ageren tegen groei is

gemakkelijk en maakt indruk door de hoge moraal die eruit
spreekt. Het doordenken van de consequenties van een

afnemende groei is wat moeilijker en ook niet meer zo leuk.

Het trachten na te gaan hoe moet worden gehandeld als de

groei omslaat in inkrimping zet de gehele traditionele ge-

dachtenwereld, inzonderheid die rond de stedelijke ontwikke-

lingen, op losse schroeven. De enige charme ervan is puur
analytisch van aard. Het perspectief zelve is angtwekkend

en niets minder dan dat.

Misschien is het voorgaande helemaal niet waar en ge-

beuren er heel andere dingen. Misschien keren de mensen

binnenkort in grote getale terug naar de grote steden en wordt
daar een periode van nieuwe bloei ingeluid. Mischien gaat het

inkomen plotseling weer sterk stijgen en compenseert deze

stijging het verlies aan inwoners en blijft daardoor de vraag
naar grond en stedelijke voorzieningen sterk stijgen. Zeker,

dit alles is mogelijk, doch zoals de kaarten nu liggen is er

althans een aanzienlijk van nul verschillende kans dat dit

alles niet gebeurt en dat de ontwikkeling gaat verlopen

volgens de lijnen in het voorgaande geschetst. Daarop dan

niet voorbereid zijn, zou het definitieve falen van de stedelijke

politiek betekenen. Daarop wèl voorbereid zijn, garandeert

geen succes van deze politiek doch impliceert wel het zich

bewust zijn van de vraagstukken inherent aan de dynamiek

van het stedelijke gebeuren. Nederland is niet het enige

land waar dit bewustzijn in vele gevallen ontbreekt. De ont-

wikkelingen in andere Noord-Westeuropese landen wijken

niet af van die ten onzent en getuigen van eenzelfde passivi-

teit met betrekking tot het gebeuren in de grote stedelijke

agglomeraties.

Effectieve maatregelen zullen niet met succes kunnen

worden genomen zonder diepgaand onderzoek naar de dyna-

miek van het gebeuren in de grote aggiomeraties, naar

achtergrond en motieven van migratie en bedrjfsverplaatsin-

gen en de invloeden daarvan op veranderingen in omvang

en fysieke structuur van die aggiomeraties 2). Dit onderzoek

gebeurt slechts mondjesmaat en concentreert zich dan

meestal nog op deelaspecten van het gehele proces. Zelden
ziet men deze onderzoekingen daadwerkelijk als pogingen,

inzicht te krijgen in de werking van de krachten die bezig

zijn de grote steden aan te tasten in hun bestaan. Men kn

blijkbaar niet geloven dat deze aantasting in feite al in volle

gang is.

Wellicht dat de overtuigingskracht, uitgaande van het in de

aanhef van dit artikel genoemde onderzoek in veertien lan-

den, voldoende sterk is om begrip te wekken voor de alge-
meenheid van het na elkaar optreden van de verschillende
urbanisatiefasen in de verschillende grootteklassen van ste-

den en voor de daaruit uiteindelijk min of meer dwingend

volgende desurbanisatiefase voor de grootste steden. Mis-

schien zullen er dan maatregelen volgen die de daardoor

aangerichte schade zo klein mogelijk zullen kunnen

houden.

De kans daarop is misschien toch ook weer niet zo erg

groot. De ervaringen met het onderzoek opgedaan, wijzen

er namelijk op dat de stedelijke politiek steeds volgend is
geweest en zelden vooruitziend. Het adagium ,,regeren is

vooruitzien” doet het in deze politiek niet zo erg best. Ook is

duidelijk geworden dat men niet veel van de ontwikkelingen
elders leert en dat men vindt dat het eigen land resp. de eigen
stad toch anders is dan alle andere. Dit laat vermoeden dat de

desurbanisatie goed op gang moet zijn gekomen wil men

maatregelen gaan voorbereiden die de ontwikkeling dân nog
in acceptabele banen zullen moeten leiden. Men zou eigenlijk

zo graag willen dat de overheid zich thans al gaat voor-

bereiden op wat zeer waarschijnlijk komen gaat, zodat het
niet onverwacht geschiedt en alle maatregelen al getroffen

zijn om de ontwikkeling op te vangen en te begeleiden. Dat
thans reeds een idee wordt gevormd hoe de fysieke structuur

van de steden op acceptabele wijze zou kunnen worden

aangepast aan de neergang die in het verschiet ligt. En dat

men zou afstappen van de gedachte dat die neergang niet

plaatsvindt als men die niet zou wensen.
L. H. Klaassen

2) Een volgend doel van het in de aanhef vermelde onderzoek.

10

Sociaal- economische effecten

van landbouwkundig onderzoek

in de derde wereld

DR. IR. H. A. LUNING

In landbouwkundig onderzoek wordt in ont-

wikkelingslanden relatief minder geld gestoken

dan in ontwikkelde landen. Volgens schrijver, die

is verbonden aan de Vakgroep Ontwikkelings-

economie van de Landbouwhogeschool te Wage-

ningen, lijkt dit samen te hangen met twee mis-

vattingen: ten eerste dat landbouwkundig

onderzoek slechts geringe baten oplevert, die

bovendien langzaam ontstaan, en ten tweede dat
al veel onderzoek gedaan is. In önderstaand arti-

kel toont hij aan dat landbouwkundig onderzoek,
mits goed georganiseerd en uitgevoerd, een hoge

tot zeer hoge opbrengst oplevert en dat de baten

vaak ongelijk verdeeld zijn over consuménten

en producenten en over de verschillende pro-

duk:iefactoren. Er wordt aangegeven hoe land-
bouwkundig onderzoek als instrument kan die-
nen in de ontwikkelingsstrategie t.b.v. de grote

massa van kleine boeren.

Inleiding

Landbouwkundig onderzoek is één van de startmotoren

van de landbouwontwikkeling: noodzakelijk maar niet vol-

doende. Er zijn talloze andere randvoorwaarden te noemen

om de landbouwontwikkeling (produktie en verwerking) op
gang te brengen. Een goed overzicht van dit complex maatre-

gelen treft men in Mellor 1). Uitgaven voor landbouwkundig

onderzoek in de ontwikkelingslanden bereikten een niveau
van
$350
mln, in 1970, wat gelijk is aan een geschatte 0,25% van het bruto binnenlands produkt (BBP) van die landen. Dit

staat in tegenstelling tot de ontwikkelde landen die jaarlijks 1
â 2% van hun BBP aan landbouwkundig onderzoek uitge-
ven 2).

Het lage investeringsniveau voor landbouwkundig onder-
zoek in de meeste ontwikkelingslanden lijkt samen te hangen

met twee misvattingen. Ten eerste dat onderzoek geringe

baten zou opleveren, die bovendien langzaam tot stand
komen enten tweede dat onderzoek onnodig is: er is immers al

een groot pakket bestaande technologie voorhanden. De

geringe aandacht voor landbouwkundig onderzoek blijkt uit
het feit dat ontwikkelingslanden veelal tweemaal zoveel geld
uitgeven voor landbouwvoorlichting als voor landbouw-

onderzoek; in de rijke landen is precies de omgekeerde verhou-
ding regel 3).

Ongeveer 15 jaar geleden is men begonnen met het opzetten
van een netwerk van internationale landbouwonderzoekcen-
tra welke als een paraplu over nationale en regionale land-

bouwonderzoekinstellingen zijn heengelegd. Er bestaan thans

negen van dergelijke instituten, waarvan het Internationaal

Rijst Research Instituut (1 RRI) op de Filippijnen en het Inter-

nationaal Tarwe en Mais Research Instituut (CIMMYT) in

Mexico de oudste zijn 4). Het feit dat men in deze instituten

zeer voortvarend te werk is gegaan en in het geval van granen

(vnl. rijst en tarwe) aanzienlijke successen heeft geboekt, kan

alleen de bovengenoemde tweede misvatting maar versterken.

Voordelen van deze internationale instituten: ze zijn poli-
tiek onafhankelijk, flexibel, vertonen schaalvoordelen, trai-

nen veel midden- en hoger kader ook voor andere ontwikke-

lingslanden en fungeren als een knooppunt van kennis en

informatie d.m.v. seminars, workshops en conferenties. In

tegenstelling daarmee blijft het nationaal landbouwkundig

onderzoeksysteem in de meeste ontwikkelingslanden geken-
merkt door slechte financiering, gebrekkige opstelling van
prioriteiten, kleinschaligheid en versnippering 5); er is een

tekort aan goed opgeleide werkers met onderzoekervaring. Er

wordt op reisfondsen en bibliotheekuitgaven erg geknepen,
salarissen zijn laag en dwarsverbindingen naar andere institu-

ten en de landbouwvoorlichting ontbreken veelal.

In dit artikel willen we aantonen dat 1. landbouwkundig

onderzoek, mits goed georganiseerd en uitgevoerd, een hoge

tot zeer hoge opbrengst op investeringen oplevert; 2. land-

bouwkundig onderzoek zowel producenten als consumenten

kan bevoordelen. Juist onder de producenten treft men ook

verliezers aan, afhankelijk van welke produktiefactoren de

betrokken partijen in handen hebben. In een strategie voor

betere inkomensverdeling ten behoeve van de armsten in de

samenleving dient ook het landbouwkundig onderzoek een
belangrijke rol te spelen. Ten slotte willen we ons met de

intrigerende kwestie bezighouden waarom de vraag naar

landbouwkundig onderzoek in de ontwikkelingslanden zo

zwak ontwikkeld is ondanks het bewijs van hoge opbrengsten
op dit type van investering.

Evaluatie van onderzoek

Evaluatie van (landbouwkundig) onderzoek kan betrek-king hebben op onderzoek in het verleden uitgevoerd of op

l) J.W. Mellor,
The economics
of
agricultural deve/opment, 1966.
Food and Agricultural Organization of the United Nations,
Sirengihening
of
national and international agricultural research,
Rome,
1976.
J.K. Boyceen R.E. Evenson,
National and international agricultu-
rai research and exension programs,
ADC, New York,
1976.
Zie: Consultative Group on International Agricultural Research
(CGIAR), New York,
1976.
In ontwikkelingslanden heeft
70%
van deze instituten minder dan
ZO wetenschappers in dienst. In landbouwkundig onderzoek is een
multidisciplinaire aanpak doorgaans een voorwaarde om te komen
tot technisch-biologische doorbraken, die bovendien op sociaal-eco-
nomische implicaties moeten worden getoetst. Instituten met een
beperkt aantal onderzoekers hebben derhalve een geringere effectivi-
teit.

ESB 4-1 -1978

toekomstige, nog aan te vangen, onderzoekactiviteiten. We

zullen ons in de eerste plaats met een analyse ex post bezig-

houden.

Onderzoekprojecten kunnen niet alle op dezelfde wijze

worden gewaardeerd. Fundamenteel onderzoek vraagt om

andere beoordelingsmaatstaven dan toegepast onderzoek. Bij

dit laatste is het noodzakelijk om onderscheid te maken tussen

projecten die
bedrijfsgericht
zijn (en daardoor redelijk kwan-

titatief zijn te analyseren) en projecten die t.b.v. het
beleid
van

overheid en andere organen worden uitgevoerd, bijv. markt-

onderzoek. Voor een evaluatie die betrekking heeft op het

economisch waardegebied leent zich derhalve bedrjfsgericht

onderzoek het beste 6); meetbare baten (bepaald door het ver-

schil te berekenen tussen de verwachte toestand ,,met” en

,,zonder” onderzoekresultaten) zullen immers relatief groot
zijn t.o.v. de onmeetbare. We zullen ons in de eerste plaats

richten op een evaluatie ex post van bedrijfsgebonden land-

bouwkundig onderzoek, waarbij in het laatste deel nog enige

aandacht zal worden geschonken aan de ontwikkeling van een

prioriteitenschema voor toekomstig landbouwkundig onder
–

zoek.
Historisch gezien is het werk van Griliches 7) een mijlpaal:

deze eerste studie van baten en kosten van landbouwkundig
onderzoek had betrekking op maisresearch in de Verenigde
Staten. Daarna, vooral vanaf 1970, is een aanzienlijk aantal

studies geproduceerd dat zowel betrekking had op land-
bouwonderzoek in ontwikkelde als in ontwikkelingslan-

den 8). De algemene conclusie die men uit deze kosten-baten-

studies kan trekken, is dat de orde van grootte van de interne

rentevoet (IRR) hoog tot zeer hoog is (van 20% tot
90%),
zo-

als in tabel 1 is aangegeven. De hierin genoemde auteurs wij-

zen er steeds met nadruk op dat alle kosten van onderzoek

in de berekeningen zijn opgenomen.

Tabel!. Samenvatting van een aantal (directe) kosten-baten-

typen van studies over produktiviteit van landbiuwkundig

onde,zoek

Auteur Landvan
studie
Typeprodukt
Tijdsperiode IRR
(in %)

Griliches (1958)
VS
hybride mais
1940- 1955
35-40
Peterson (966)
VS
kippenhouderij
1915-1960
21-25
Ardito Barletta
(1970)
Mexico
tarwe(intern.)
1943-1963
90
Idem(t970)
Mexico
mais
1943-1963
90
Ayer( 1970)
Bracilit
katoen
924-1967
77+
Schmitzen tomatenoogst-
–
Seckter(t970)
VS
machine 1958-1969
37-46
Hayami en Akino
(1975)
Japan
rijst
1915-1950
25-27
Idem
Japan
rijst
1930- 1961
73-75
Evenson(1969)
India
snikerriet
1945-1958
60
Hertford. Ardila,
RochaenTrnjillo
Columbia
rijst 1957- 1972
60-82
(1975)
-id-
1

soyabonen
1

1960- 1971
79-96

Bron: Arndt en Ruttan 9).

Het is beslist niet zo dat analyses alleen maar betrekking

hebben op ,,succes stones”, zij hebben wel degelijk ook
betrekking op typisch plaatsgebonden onderzoek, zoals on-

der meer voor lokaal katoen- en koffieresearch in Tanza-

nia 10). Al valt er methodologisch en empirisch wel wat af te
dingen op de berekende baten, toch lijkt de orde van grootte

van de IRR niet in twijfel te worden getrokken 9).

Er is reden om op een aantal uitkomsten wat dieper in te

gaan. Alvorens dat te doen, zal in het kort de methodologie
van de baten- en kostenberekening worden behandeld.

Meten van baten en kosten

Het bepalen van de kostèn is doorgaans een relatief simpele

zaak. Gedisconteerde kosten van dit toegepast, bedrijfsge-
richt onderzoek (inclusief ontwikkelingswerk voor de prak-

tijk, de z.g. aanloopkosten en kosten van landbouwvoorlich-
ting) hebben betrekking op staf, outillage enz. Problemen

kunnen zich wel voordoen bij de toerekening. Het bepalen

van baten is meer gecompliceerd. Tot goed begrip dient

figuur 1.

Figuur 1. Model voor het schatten van sociale baten van

landbouwkundig onderzoek (voorbeeld: granen)

o

o
Qr

t.!

In deze figuur stelt D D de vraagcurve (voor graan) voor,
0 S’ de aanbodcurve voor het produkt door het veredelings-

werk veroorzaakt en 0 S de aanbodcurve zonder het onder-

zoek. P en Q11 stellen resp. prijs en hoeveelheid voor, indien

geen graan zou worden geimporteerd en geen onderzoek zou

zijn gedaan, Pr en Qr de situatie
met
onderzoek.

Gebruik makend van Marshalls concept voor ,,social wel-

fare” worden de opbrengsten van onderzoek gemeten in

termen van veranderingen in consumenten- en producenten-

surplus, resulterend uit een verplaatsing in de aanbodcurve af-

komstig van een verandering der produktiefunctie. Volgens

figuur 1 neemt het consumentensurplus toe met APoPrB, het

producentensurplus met (BFO-APoPrF): het totaal maat-

schappelijk surplus is positief en gelijk aan AOB. Bovenstaan-

de voorstelling is een sterk vereenvoudigde weergave van de

werkelijkheid: de veronderstelling is namelijk markteven-

wicht zônder graanimport.
Vele ontwikkelingslanden (vooral in het dichtbevolkte

zuiden en zuidoosten van Azië) zijn graanimporteurs. Gege-
ven de kritische voedselsituatie in deze landen in het recente
verleden heeft men graanimport als instrument gebruikt om

(rijst)prijzen voor de consument te stabiliseren. Terugkerend

naar figuur 1, gesteld dat Pr de prijs was welke de overheid

heeft trachten te handhaven, dan zou bij gebrek aan research-

inspanning (en -resultaten) de overheid van het ontwikkeling-

land de hoeveelheid FB hebben moeten importeren. Het

producentensurplus zou daarbij verminderd zijn met BFO.
Laatstgenoemde driehoek kan worden gedefinieerd als het

deel economische welvaart dat producenten toevalt van het

NRLO,
Economische evaluatie van het landbouwkundig onder-
zoek.
Nationale Raad voor Landbouwkundig Onderzoek, TNO,
1970.
Z.
Griliches, Research cost and social returns: hybrid corn en
related innovations,
Journal of Political Economy, 66, 1958.
R. E. Evenson en Y. Kislev, A
griculiural research and productivity.
Yale,
1975.
T.
R. Arndt en V.W. Ruttan, Valuing the productivity ofagnicultu-
raI research; problems and issues, in: Resource allocation and
productivity in national and international agricultural research,
Arndt, Dalrymple, Ruttan (eds.),
1977.
R.G. Saylor, A
social cost/benefit analysis of the agricultural
exiension and research services:
in selected cotton growing areas of Western Tanzania,
among smallholder coffee producers in Kilimanjaro District,
Tanzania.
Economic Research Bureau, University of Dar es Salaam,
1971.

12

graanveredelingsprogramma onder de veronderstelling van

een prijsstabilisatiepolitiek d.m.v. graanimport. Aangezien

het consumentensurplus ongewijzigd blijft onder deze veron-

derstelling, zal het producentensurplus gelijk zijn aan de

totale sociale baten afkomstig van het (graan)onderzoek.

In het geval van een ,,open” economie is een tweede

bijdrage van het onderzoekprogramma gelegen in het uit-

sparen van buitenlandse valuta, nI. het oppervlak BF Qo’Qr.

Het geval van de gesloten economie is in de praktijk niet erg

reëel, maar dat geldt ook voor het open model met ingebouw-

de prijsstabilisatiepolitiek. Doorgaans vormende buitenland-

se valuta een stringente beperking voor de dichtbevolkte,

energie-arme landen van Zuid- en ZO-Azië en dat leidt tot een

kloof tussen binnenlandse produktie en de consumptie. Zon-

der onderzoek zou de prijs inderdaad zijn gestegen, hoewel

waarschijnlijk niet zo sterk als in het geval van de gesloten

economie. Vandaar dat men in de schatting van de maat-

schappelijke baten van landbouwkundig onderzoek van

voedselgewassen de situatie van de gesloten en die van de open

economie wel als de grenzen neemt waarbinnen de werkelijk-

heid zich afspeelt.

Uitgaande van een vraag- en aanbodsfunctie met een con-

stante elasticiteit, ontwikkelden – voor een kwantitatieve

schatting van de verandering in consumenten- en producen-
tensurplus – Akino en Hayami 1 l)de volgende benaderings-

fo rm u les:

AFB

pq[k(1 +3)]

2(6+)

BFO

kpq

kpq(1+13)

1—k(1+j3)

k(1+j3)

(J3

1

AP0PrF

2+) –

2
j

BFOQ
r

k(1 +3)pq

waarin p en q resp. de prijzen en totale graanproduktie, k de

mate van verandering in de produktiefunctie, $ de prijselasti-

citeit van het aanbod en de prijselasticiteit van de vraag naar
het graanprodukt voorstellen.

Akino en Hayami berekenden de sociaal-economische

baten van rjstonderzoek voor Japan, waarbij zij in de tijd-

reeksen een cesuur aanbrachten: v66r 1926 vond namelijk het

rijstveredelingswerk plaats in de kleine proefstations van de
afzonderlijke prefecturen (vergelijkbaar met provincies); n
1926 werd dit meer fundamenteel onderzoek
centraal
uit-

gevoerd, waarbij de regionale stations aanvullend kruisings-
werk deden om de nodige aanpassing aan regionale ecolo-

gische omstandigheden tot stand te brengen. Verschillen

tussen berekeningen voor een gesloten en een open economie
waren niet groot; wel is dit het geval in het rendement van het

onderzoek van vôôr en na 1926. Zo varieerde de IRR in de
tijdreeks vôér de reorganisatie van het landbouwkundig

onderzoek van 25% tot 27% (resp. opén en gesloten economie)

en na de reorganisatie van 73% tot
75%.
Deze resultaten
duiden op het grote belang van een goede coördinatie en

regionalisatie van landbouwkundig onderzoek. Het conflict

tussen beperkte onderzoekmiddelen enerzijds en de noodzaak
om gebiedsgebonden onderzoek te doen is door deze arbeids-

verdeling op kennelijk gelukkige wijze opgelost.

Recent onderzoek naar de sociaal-economische rendemen-

ten van het internationale rijstonderzoek in de Filippijnen 12)
leverde een 1RR op van 27% voor de Filippijnen zelf; bij be-
schouwing van de ,,spillover”-effecten naar de tropische

wereld werd een IRR van 73% berekend. De laatste schatting

demonstreert de belangrijkheid van de internationale over-

dracht van technologie voor landbouwontwikkeling. De

huidige rol van deze internationale centra voor landbouwre-
search lijkt in het verleden een parallel te hebben gehad in de

reorganisatie van het Japanse rjstonderzoek gedurende de
jaren twintig, zoals beschreven door Akino en Hayami.

Wie ontvangt de baten?.

Zoals uit figuur 1 blijkt (onder de veronderstelling dat geen

noemenswaardige vraagverschuiving optreedt) is het consu-
mentensurplus altijd positief, terwijl het producentensurplus

ook nul of negatief kan zijn, afhankelijk van de prijselasticiteit

van de vraag. Landbouwkundig onderzoek, gericht op voedsel-

gewassen met doorgaans relatief lage prijselasticiteiten van de

vraag, levert geringe baten voor de producenten, hoge baten

voor de consumenten. Inderdaad blijken uit de eerder genoem-
de onderzoekingen naar het effect van rijstonderzoek in Japan

en de Filippijnen de baten voor de consumenten vele malen
hoger te zijn dan die voor de producenten (laag of negatief,

afhankelijk van de gemaakte veronderstellingen).
Dit aspect is tot nu toe in de discussie rond de implicaties
van de z.g. ,,groene revolutie”
niet
of
onvoldoendè
benadrukt,
nI. dat stedelingen, landlozen en marginale boeren die állen

een deel of het geheel van hun inkomen uit niet-land bouwacti-

viteiten verkrijgen, goedkoper graan hebben kunnen betrek-
ken dank zij deze onderzoekresultaten. Dit betekent ook dat

uit het oogpunt van inkomensverdeling relatief meer voor

kleine boeren kan worden gedaan via het landbouwkundig

onderzoek van katoen, suikerriet en typische exportgewassen,
algemeen: voor produkten met relatief hogere prijselasticitei-

ten van de vraag, waarvoor het producentensurplus relatief ho-
ger is dan voor overeenkomstige voedselgewassen. Een uitzon-

dering vormt de groep autarkische kleine boeren, die de

belangrijkste consumenten zijn van hun eigen graanpro-

duktie.
Ook is het nodig dat het (consumenten, producenten)
surplus wordt bezien naar de groepen en hoe deze worden

beinvloed. De bovengenoemde studies gaan alle uit van

geaggregeerd materiaal. Nader onderzoek van het producen-

tensurplus zal moeten uitmaken welke produktiefactorbezit-

ters er nu werkelijk van profiteren. Ineen studie van Schmitz

en Seckler 13) naar de rendementen van ontwikkelingsonder
–

zoek voor een tomatenoogstmachine in Californië bleken

deze rendementen zeer hoog te zijn, maar niet ten goede te

komen aan de bezitters van de factor (land)arbeid: de Mexi-

caanse gastarbeiders. Integendeel, zij werden massaal ontsla-

gen.

Eenzelfde teneur blijkt uit de evaluatie door Ayer en

Schuh 14) van katoenonderzoeksbaten in de staat Sao Paulo,

Brazilië. Ook hier een hoge IRR
(90%)
en een aanzienlijk

producentensurplus, dat bijna geheel ten goede kwam aan de

bezitters van grond en kapitaal. Uitkomsten van ,,small-

holder” koffie, thee, cacao, rubber, groenten, tabak, olie-

palm, vleesproduktieprogramma’s en projecten naar deze
surplussen zullen ongetwijfeld een ander beeld geven: hier valt

wel degelijk een aanzienlijk deel van de toename toe aan

kleine boeren via hun eigen grond en arbeid, terwijl de

kapitaalcomponent in deze projecten maar zeer bescheiden is.

De wijze waarop het bezit over de produktiefactoren is
verdeeld, zal voor iedere situatie anders zijn.

Het is duidelijk waarom in de meeste gevallen het land-

bouwkundig onderzoek door de overheid moet worden ge-

daan. Particuliere baten (met uitzondering van groente, fruit-
zaden en hybride maïs die zijn groeikracht verliest na één cyclus) zijn onvoldoende te realiseren voor de individuele

boer om zelf toegepast onderzoek te doen. Samenwerking van

II) N. Akinoen Y. Hayami, Efficiency and equityin public research:
rice breeding in Japan’s economic development,
A merican Journal
of
Agricultural Economics,
1975.
P. Flores,
R.
Evenson en Y. Hayami,
Social returns w rice
research in ihe Philippines: domestic beneflis and foreign spil/over,
IRRI
Saturday Seminar, 22 mei 1976, Los Baos, Philippines.
A. Schmitz en D. Seckler, Mechanized agriculture and social
welfare: the case of the tomato harvester,
American Journal
of
Agriculiural Economics,
1970.
H.A. Ayer en GE. Schuh, Social rates of return and other aspects
of agricultural research: the case of Cotton research in Sao Paulo,
Brazil,
,4merican Journal
of
Agricuhural Economics,
1972.

ESB 4-1-1978

13

particulier met de overheid (contractteelt) blijft natuurlijk wel

mogelijk en is financieel aantrekkelijk voor beide partijen.

De relatie tussen internationale en nationale landbouwonder
–

zoeksystemen

De hoge opbrengsten van investeringen in (inter)nationaal

landbouwkundig onderzoek worden gewoonlijk als positief

bewijsmateriaal gezien. Dat wordt in dit artikel ook niet

ontkend. Wel moet men zich afvragen of deze rendementen

niet aantonen dat het systeem in zijn geheel gezien erg

inefficiënt is en dat overheden van ontwikkelingslanden een

slechte allocatïepolitiek t.a.v. schaarse hulpbronnen voeren.

Technologieen worden ontwikkeld op een wijze van een

blokkendoosspel. Een onderzoekelement, zoals een specifieke

ziekteresistentie, is een blok; samen met andere blokken

wordt een bepaalde variëteit opgebouwd die in een specifieke

lokale omstandigheid het beste functioneert. De internatio-

nale onderzoekcentra leveren voortdurend nieuwe blokken,

zijn ook geheel geoccupeerd met deze primaire toelevering.

Het nationale systeem moet steeds nieuwe combinaties van

deze bouwelementen uittesten en verspreiden. De door het

internationale proefstation geleverde blokken zijn daartoe

noodzakelijk, maar niet voldoende. Dat kan bij wijze van

noodmaatregel wel eens gebeuren, zoals de auteur in

1969/ 190 o.m. observeerde in het toenmalige Oost-Pakistan

(nu Bangladesh) waar de nieuwe Filippijnse IRRI rijstvarie-

teiten direct van het schip op grote schaal onder de boeren

werden verspreid zonder lokale adaptatie 15).
Men moet de belangrijkheid van lokale variabiliteit niet
onderschatten. Barker en Herdt 16) namen waar dat
lRRl

rjstvariëteiten het best produceerden in de nabijheid van het

internationale proefstation; opbrengsten 200 km verderop in

de Filippijnen waren al 1 ton/ha lager (onder overigens zeer

gunstige omstandigheden), terwijl dezelfde variëteit buiten

het land duidelijk weer minder produceerde.

Waarnemingen van deze auteur en van vele van zijn

collega’s in het veld geven een beeld van de stiefmoederlijke
bedeling van de nationale onderzoeksystemen in ontwikke-

lingslanden en de vaak treurige staat waarin deze verkeren.

Bovenstaande kwantitatieve informatie over opbrengstni-

veaus en kosten-batenanalyses zijn daarmee in overeenstem-
ming. Steun in een of andere vorm, juist aan deze zwakke
nationale onderzoeksystemen, lijkt een efficiente wijze van

ontwikkelingshulp bedrijven, vooral in Afrika waar door het

vertrek van vele westerse onderzoekers in de jaren zestig het

hiaat nog maar zeer gedeeltelijk is opgevuld; opleiding van

lokale mensen tot landbouwkundig onderzoeker zou daarbij

centraal moeten staan.

Planning van landbouwkundig onderzoek

Een nationale onderzoekstrategie voor de landbouw zal per
ontwikkelingsland moeten zijn gekoppeld aan de doelstellin-
gen voor ontwikkeling. Een strategie gericht op onderzoek

van de belangrijkste voedselgewassen, betekent nadruk leg-gen op de consumenten. In landen met een groot contingent

armen, die een aanzienlijk deel van hun totale inkomen aan

voedseluitgaven moeten besteden, kan dit type onderzoek een

zeer positieve bijdrage leveren de armsten te helpen via lage

voedselprjzen en door groei van de werkgelegenheid dank zij

uitbreiding van het aanbod van primaire ,,wagegoods” zoals

granen 17). De producenten profiteren van deze strategie

relatief minder; voor kleine boeren zal men vooral vergroting

van het geldinkomen moeten verwachten van produkten met

grotere prijselasticiteit, nI. handelsgewassen, die zoals vele

projecten in de ontwikkelingslanden tonen, zeer wel klein-

schalig kunnen worden verbouwd, mits de overheid helpt de

hieronder genoemde belemmeringen op te ruimen.

Risico
en onzekerheid maken dat de voorspelbaarheid van
de effectiviteit van landbouwkundig onderzoek maar betrek-

kelijk is. Ook kunnen allerlei beperkingen optreden die de

effectiviteit per land drastisch reduceren, zoals bijvoorbeeld

importpolitiek, prijspolitiek, grondbezitsverhoudingen, in het

algemeen ook machtsverhoudingen 18). In bovengenoemde

voorbeelden van de tomatenoogstmachine (Californië) en

katoen (Brazilië) was mechanisatieverbetering een inherent

deel van het onderzoek: het leidde tot een grotere uitstoot van

de landarbeid.

Grosso modo kan men het best binnen het kader van een

nationaal landbouwsectorplan tot concrete aanbevelingen

komen t.a.v. a. toedeling van onderzoekfondsen onder ge-

was-, vee-, bosbouw- en visserijsystemen; b. de keuze van

prioriteiten
binnen
deze systemen (ook geregionaliseerd)

t.a.v. de produktiviteit en c. een selectie van onderzoekdisci-

plines die de meeste aandacht moeten krijgen.

Ten aanzien van de
vraag
naar landbouwkundig onderzoek

moet worden geconcludeerd dat het marktmechanisme tot

deze vraagvoorziening weinig bijdraagt. Baten (zeker in de

particuliere sector) komen zelden terecht bij hen die de kosten

maken. De landbouwpianner zal zelfde vraag moeten creëren

van bepaalde typen onderzoek en niet afwachten tot deze
zich aandient. Landbouwkundig onderzoek moet vooruit-

lopen op verwachte behoeften. Immers, tijdsverschillen

tussen onderzoekopzet en -resultaat zijn niet verwaarloos-

baar. Ook krijgen bepaalde gewassen, zoals groenten en fruit,

uit een oogpunt van voedingswaarde en gezondheid niet hun
vanwege hun maatschappelijke waarde juiste prijszetting als
gevolg van onbekendheid van de consument in de ontwikke-

lingslanden met deze waarde. Onze eigen westerse aversie

tegen groenten enkele eeuwen geleden komt daarbij in de

gedachte.

Ten slotte is er het centrale vraagstuk van de inkomensver-

deling, dat vele ontwikkelingslanden in de toekomst toch eens

zullen moeten aanvatten. Nieuwe technologie grijpt daarop in

door zowel de relatieve opbrengsten van bezitters der verschil-
lende produktiemiddelen te veranderen alsmede de prijzen

van goederen, die in ongelijke proporties door verschillende
inkomensklassen worden geconsumeerd. De. landbouw(sec-

tor)planner zal op deze complexe situatie met haar talloze

onbekenden moeten inspelen.

H.A. Luning

Dat was trouwens moeilijk te realiseren. Hoewel de (toen
70
miljoen) Bengalen allen rijsteters zijn, functioneerde het toenmalige nationale rijstproefstation âl enkele jaren nauwelijks i.v.m. verplaat-
sing van de proefterreinen door stadsuitbreiding van Dacca.
R. Barker en R.W. Herdt,
Networks, environmenis andnew rice
technology for farmers.
International Rice Research Conference,
IRRI, Los Bafios, april
1976.
Ii) J.W.
Mellor,
The new economics of growth, astrategyfor India
and the developing world, 1976.
Rijken profiteren relatief minder van
lage voedselprijzen. Immers, het voedselpakket neemt een kleiner
aandeel van hun totale uitgaven in beslag.
18) T.W. Schultz, Uneven prospects for gains from agricultural
research related to economic policy, in: Arndt, Dalrymple en Ruttan
(eds.), op. cit.,
1977.

Met ESB een beter economisch-politiék inzicht

14

kQ

Geld- en kapitaalmarkt

Kredietrestrictie

DRS. H. M. J. DUYKER*

Begin van dit jaar deelde De Nederlandsche Bank (DNB) mee, dal ze het

instellen van een kredietrestrictie overwoog. De reden hiervoor lag zuiver

in het monetaire vlak, aangezien geen sprake was van een actuele
of
dreigende
conjuncturele oververhittfng. Toen bleek, dat het in 1976 gesignaleerde hoge

monetaire expansietempo in het eerste kwartaal onverminderd aanhield,

werd na rijp beraad en in overleg met het bankwezen op 17 mei besloten de

kredietrestrictie met terugwerkende kracht vanaf 1januari1977 in werking

te doen tredi’n. In het hierna volgende za/de huidige maatregel in historisch

perspectief worden geplaatst, waarna een indruk zal worden gegeven om-

trent de betekenis van de maatregel voor het bankwezen.

Historisch overzicht

In de jaren vijftig had Nederland te

kampen met een omvangrijke overliqui-
diteit van de economie. De liquiditeits-

quote 1) varieerde in die jaren tussen
de 54% en 40% (zie tabel 1). De in het

begin van de jaren vijftig door de toen-
malige president van DNB 2) opgestelde

monetaire analyse maakte de beheersing

van de liquiditeit van de economie tot
centrale doelstelling van het monetaire

beleid.
De liquiditeit van de economie wordt

uitgedrukt in de liquiditeitsquote en
wordt bepaald door drie factoren: het

financieringsgedrag van de overheid,

het betalingsverkeer met het buitenland
en het geldscheppende bedrijf van het

Nederlandse bankwezen. Op het mone-
taire beleid van de overheid heeft DNB
geen directe greep, evenmin als op het
betalingsverkeer met het buitenland, zo-

dat de monetaire politiek van DNB zich met name richt op de beheersing van de

liquiditeitscreatie doör de geldscheppen-
de instellingen 3).

In de naoorlogse overliquiditeit was het bestaande instrumentarium niet ef-

fectief. Discontoverhoging leidde slechts

tot tariefverhoging van het bankkrediet
en toevloed van deviezen. De open-
marktpolitiek had weinig effect.omdat de

schatkistportefeuille -van DNB bestond

,uit kortlopend papiër, dat slechts tijde-

lijk liquiditeiten kon binden. Daarom

werd als middel om de bankliquiditeit

te binden het kasreserve-instrument in-
gezet, dat oorspronkelijk in het leven

was geroepen met de moti/atie het
bankwezen een bijdrage te doen leveren

aan de financiering van de. in die tijd
sterk toegenomen goud- en deviezen-

voorraad (van f. 1,5 mrd. in 1950 tot
f.5 mrd. in 1955) 4).

Tegen het einde van de jaren vijftig
steeg de liquiditeitsquote, die gedurende

de daarvoor liggende jaren per saldo was

gedaald tot 40,6% in 1957, in 1958 in

korte tijd tot bijna 45% (tabel 1). De

oorzaak daarvan was geheel gelegen in

het betalingsverkeer met het buitenland

als gevolg van stijgende inkomsten uit de

export 5). Uit vrees voor oververhitting
van de economie opende DNB in de loop

van 1959 het overleg over het invoeren

van een kwantitatieve kredietrestrictie,

hetwelk in 1960 resulteerde in het tot

stand komen van de z.g. ,,Gedragslijn
voor het korte krediet”. Deze regeling

impliceert een direct plafond voor de

groei van de korte binnenlandse krediet-verlening aan de private sector en is met
enkele onderbrekingen van kracht ge-

weest tot in 1972. Overschrijding van het

plafond leidde slechts tot de verplichting
tot het aanhouden bij
DNB
van een aan
de omvang van de. overschrijding gere-
lateerd renteloos deposito, doch niet tot

de verplichting de overschrijding on-
gedaan te maken.

In de jaren zestig nam de naoorlogse
overliquiditeit verder af: de liquiditeits-

quote daalde in die jaren van 40% naar
35%. In deze periode werd met name

in verband met de conjunctureel ge-

spannen situatievhjwel ononderbroken
een restrictief monetair beleid gevoerd.

Naast de directe restrictie werd daartoe
aanvankelijk nog het kasreserve-
instrument gehanteerd. Dat werd echter

als verkrappend monetair instrument

aan het eind van de jaren vijftig onbruik-

baar en in 1963 werd het dan ook op

nul gesteld 6). Sindsdien wordt het nog

slechts gebruikt als geldmarktinstru-

ment, om kortstondige fluctuaties in de

ruimte op de geldmarkt in de hand te

houden. De directe restrictie betrof aan-
vankelijk alleen de korte kredietverle-

ning aan de private sector. In 1965 werd

de regeling uitgebreid met de informele

toezegging van de banken dat ze de toe-

name van hun lange activa de toename

van hun lange passiva niet zouden laten

overtreffen, de zogenaamde ,,regeling

voor het lange bedrijf’. Deze gecombi-

neerde regel omtrent de directe restrictie
is sindsdien van kracht geweest.

Gedurende het begin van de jaren

zeventig bleef de quote dalen tot een
(tot nu toe) minimum van 32,6% in het

vierde kwartaal van 1972 (zie tabel
1).
Langdurige hantering van een directe

restrictie welke uitsluitend werkt met
een maximaal toelaatbaar stijgings-

percentage, kan leiden tot verstarring
van de concurrentieverhouding tussen

de banken. In 1972 werd dan ook het

overleg geopend om te komen tot een

ander type regeling. In de loop van 1973

en 1974 werd over dit zogenaamde ,,in-

directe systeem” overeenstemming be-

reikt. Deze regeling houdt in 7), dat de

* De auteur is medewerkster van het Eco-
nomisch Bureau van de AMRO-Bank.
t) Liquiditeitsquote: primaire + secundaire
liquiditeiten als percentage van het netto
nationaal inkomen tegen marktprijzen. Het
beheersen van de quote is in het algemeen van
belang voor het beheersen van de inflatie.
Dr. M. W. Holtrop, president van DNB
in de periode 1946-1967, in het jaarverslag
van DNB 1953, blz. 45 e.v.
Geldscheppende instellingen: handels-
banken, landbouwkredietinstellingen, effec-
tenkredietinstellingen en girodiensten.
Kasreserve: banken verplichten zich een namens DNB vast te stellen percentage van
de hun toevertrouwde middelen als-renteloos
deposito bij de centrale bank aan te houden.
Zie: De Nederlandsche Bank,
De instrumen-
ten van de monetaire politiek in Nederland,
februari 1973, blz. 30.
Jaarverslag DNB 1960, blz. 21; Jaar-
verslag DNB 1960, blz. 150 cv.
Jaarverslag DNB 1963, blz. 106 en 147. Jaarverslag DNB 1973, blz. 142 e.v.

ESB 4-1-1978

15

betrokken instellingen (de handelsban-

ken, de landbouwkredietinstellingen, de

PCGD en vanaf 1974 ook de spaarban-

ken), zich verplichten een door DNB

vast te stellen variabel percentage (X)

van hun binnenlandse korte toever-

trouwde gelden aan te houden in de vorm

van bepaalde binnenlandse liquide activa

en tegenover hun lange binnenlandse
toevertrouwde gelden een in principe

vast percentage
(Y).
Het systeem kent

in theorie twee fasen: een lichte, waarbij

DNB slechts globaal de liquiditeits-

quote bewaakt en een zware, waarbij

door verhoging van het X-percentage een

reële restrictie kan worden bewerkstel-

ligd, waarbij ook een extra renteloze

kasreserve over de X-plichtige gelden

tot de mogelijkheden behoort. De lichte
fase is nog steeds van kracht, maar tot

invoering van de zware fase is het nooit

gekomen.
In de naoorlogse periode is een res-

trictief monetair beleid dus meer regel

geweest dan uitzondering: aanvankelijk

slechts om de overliquiditeit af te romen,

later was de motivering vooral gelegen

in het conjunctuurverloop. Sinds 1972
vertoont de quote een stijging, welke
vooral in 1976 omvangrijk was (zie

tabel 1). Het verloop van de hoogte van

de quote is de belangrijkste reden, dat

DNB in 1976 weer overging tot het in-

voeren van een kredietrestrictie, want

– de conjuncturele situatie gaf daar geen

aanleiding toe.

Tabel 1. Liquiditeitsquote pér ultimo

950

…………..
54,1
1964

…………..
37,2
1951

…………..
48,9
1965

…………..
35,7
1952

.
…………..
52,5
1966

…………..
34,8
1953

…………..
48,6
1967

…………..
35,1
954

…………..
45,8
1968

……………
36,2
1955

…………..
45,2
1969

…………..
34,8
1956

…………..
40,6
1970

…………..
34,8
1957

…………..
40,6
1971

…………..
33,3
1958

…………..
44,7
1972

…………..
32,7
1959

…………..
42,2
1973

…………..
35,1
1960

…………..
40,8
1974

… . ……….
38,7
1961

…………..
40,8
1975

…………..
36,8
1962

…………..
39,9
1976

…………..
40,!
1963

…………..
39,2

Waarom een directe kredietrestrictie?

In 1977 had DNB de keus tussen het
invoeren van de zware fase van het in-
directe systeem of het instellen van een andere vorm van kredietbeheersing. Bij

het indirecte systeem zijn de onderlinge
posities van de banken minder sterk ge-

fixeerd dan
bij
een direct systeem, dat

met gelijke maximale stijgingspercen-

tages werkt. Onder het indirecte systeem

kan een individuele bank zich additio-

nele kredietverleningsruimte verschaffen

door extra middelen aan te trekken.

Het activeren van de zware fase van het

indirecte systeem zou dan ook een grote

vraag naar middelen gtnereren, het-

geen een rente-opdrijvende invloed zou
hebben. Daardoor zou de kans op toe-
stroming van liquiditeiten uit het buiten-land toenemen, hetgeen bij realisatie het

effect van de restrictie teniet zou doen.

Bovendien is het ongewenst met liet oog

op de regulering van de positie van de

gulden in de slang, het rente-instrument

uit handen te geven. Vandaar dat DNB

niet heeft gekozen voor een zuiver in-

directe restrictie.

Doel en inhoud van de regeling
In het jaarverslag over 1976 8) stelt de

president dat de liquiditeitsquote te snel

te sterk was gestegen (tabel 1). De liqui-

diteitscreatie was voornamelijk afkom-

stig van de private sector en de geld-

scheppende instellingen (tabel 2). De
president stelt verder, dat de oorzaak

van de explosieve stijging in 1976 waar-

schijnlijk vooral moet worden gezocht

in de sterke groei van de kredietverle-

ning op woninghypotheken. Bij beper-

king van de groei van de liquiditeiten

wordt gestreefd naar een terugbrengen

van de quote met gemiddeld één punt

per jaar in de periode 1977-1980.

Tabel 2. Liquidiieitscrea:ie /’ mrd.)
Onderstaand wordt de inhoud van de

regeling in kort bestek weergegeven.

De groei t.o.v. de stand in de basis-

periode (4e kwartaal 1976) van de korte

kredietverlening en de lange uitzettingen

aan de binnenlandse private sector,

dient, voor zover niet gefinancierd met

kapitaalmarktmiddelen (de z.g. ,,door-

schuifmogeljkheid”), in 1977 beperkt
te blijven tot 12,5%. De aan de restrictie
onderworpen instellingen zijn: de han-
delsbanken, de landbouwkredietinstel-

lingen, de overheidsgelddiensten en de

algemene spaarbanken. De ,,doorschuif-

mogelijkheid” betreft de volgende pas-
siva: het kapitaal, de reserves en achter-

gestelde leningen, alsmede obligatie-
leningen en onderhandse leningen met
een gemiddelde oorspronkelijke loop-

tijd van langer dan 5 jaar. Bij over-

schrijding van de norm door de collec-

tiviteit, moet de bank die in overschrij-

ding is een renteloos deposito aanhou-
den ter omvang van in het algemeen

50% van de overschrijding. Bovendien
moet zij zorgen dat de overschrijding
zo snel mogelijk verdwijnt. De regeling

is flexibeler dan de oude directe res-
trictie door de aanwezigheid van de

,,doorschuifmogelijkheid”; zij is echter

wel directer dan het zuiver indirecte
systeem. Men zou derhalve kunnen spre-

ken van een gemengd systeem.

Betekenis van de restrictie voor het

bankwezen

Uit het bovenstaande blijkt, dat de

hypotheekbanken en de levensverzeke-

ringsmaatschappijen formeel niet onder

de restrictie vallen. Omdat de wel ge-

restricteerde instellingen geleidelijk een

niet onaanzienlijk deel van de hypotheek-

verlening voor hun rekening zijn gaan

nemen, heeft de kredietrestrictie bij de

verstrekking van woninghypotheken tot

gevolg gehad, dat het expansietempo

in deze sector na mei 1977, toen de rege-

ling van kracht werd, afnam. Bij de niet
onder de restrictie vallende instellingen

valt een handhaving van het groeitempo

ook na mei 1977 te constateren, zodat de

marktandelen in de hypotheekverlening

in de loop van dit jaar ten gunste van

de niet-gerestricteerde instellingen zijn
verschoven. Een tweede gevolg van de

restrictie, en dan met name van de ,,door-

schuifmogelijkheid” is, dat de banken
hebben getracht ruimte te scheppen voor

kredietverlening door het aantrekken

van lange middelen. Bij de totaliteit van

de geldscheppende instellingen heeft dat

tot nu toe in 1977 geleid tot een bijna

driemaal zo groot beroep op de open-

bare markt als in 1976. Ook op de

onderhandse markt was dit het geval.
Dit zeer omvangrijke beroep, samen
met een geringe kredietvraag van de

kant van het bedrijfsleven ten gevolge
van de aarzelende conjunctuur in dit

jaar hebben ervoor gezorgd, dat het

bankyezen tot nog toe ruimschoots

ondede norm is gebleven. Het is echter

voorâsnog onzeker of de liquiditeits-

quotel met het gewenste punt is gedaald,

aangezien men in het begin van 1977 is
uitgegaan van een verwachte groei van
het netto nationaal inkomen (NNI) met
10%, terwijl inmiddels de verwachtingen

neerwaarts moesten worden bijgesteld.
Dit betekent, dat als de liquiditeiten-

massa het niveau zou bereiken dat bijeen

veronderstelde groei van het NNL van
10% zou leiden tot een liquiditeitsquote

van 39% per ultimo 1977, dit
bij
een

mindere groei van het NNI, met bijv. 9%,

zou leiden tot een quote van 39,4%.

Gebleken is echter 9), dat de liquidi-

teitsquote zich in 1977 aanvankelijk in
positieve richting heeft ontwikkeld,

waarna in het tweede kwartaal een daling

Jaarverslag DNB 1976, blz. 20 e.v.
Kwartaalbericht DNB, 1977 II, blz. 24.

1970
1971
1972
1973 1974 1975
1976

Overheid

………………………………..
0,6
-0,4 -3,4
–
.4
–
1,1
2,2
2,6
Private sector en geldscheppende instellingen
1,4 1,3
5,7 9,8 9,8
–
1,7
13,5
Buitenland

………………………………
1,7
2,7
3,2 2,4
3,3
3,9
0,5
Statistisch verschil

……………. …………..
0,!
-0,5
-0,6
-0,5
-0,5 -0,5
–
0,1

Totaal

………………………………….
3,8
3,1
4,9
10,3
11,5
3,9
16,5

16

.
Europa-b ladwijzer

Commissie tracht de
Economische en Monetaire
Unie nieuw leven in te blazen

DRS. E. A. MANGÉ

Het Wernerplan om in drie fasen tegen

1980 een Economische en Monetaire

Unie (EMU) te vestigen, werd in

1972-73 noodgedwongen verlaten.

Uit tal van aanbevelingen, mede-

delingen, richtlijnen en andere ge-
schriften van de communautaire instan-
ties blijkt weliswaar dat de EMU-ge-

dachte nooit definitief werd begraven,

maar wel dat deze a.h.w. werd weg-

gepromoveerd tot een vaag utopische

doelstelling. Zoals maximale welvaart
voor alle bevolkingsleden of een meer

rechtvaardige inkomensverdeling: men
weet wel min of meer waar men naar toe

wil, maar niet hoe er te geraken (of

men wil het niet weten).
Met de installatie van de nieuwe Com-

missie werden de verwachtingen nieuw

leven ingeblazen: voorzitter Jenkins

staat immers bekend als een uitgespro-

ken voorstander van de EMU. De resul-

taten bleven niet uit: begin november

jI. verstrekte de Commissie een mede-

deling betreffende de
Vooruitzichten

inzake de economische en monetaire

Unie
aan de regeringsleiders, met het

oog op de Europese Raad (zoals de top-

conferenties thans worden genoemd)

van 5 en 6 december. Dit document

kwam evenwel niet als een donderslag

bij heldere hemel. Immers, bij de viering

van 20 jaar Verdrag van Rome hadden
de regeringsleiders de hoop uitgesproken
dat de EMU opnieuw van de grond
kwam. Het conclaaf van La Roche

(Belgische Ardennen) van de Commis-

sie op 17 en 18 september 1977 was hier

dan ook grotendeels aan gewijd. Achter-
af deden evenwel geruchten de ronde

is gerealiseerd, die de stijging van het
eerste kwartaal vrijwel ongedaan heeft

gemaakt. Voor de tweede helft van
1977 mag worden verwacht dat deze

daling zich heeft voortgezet, aangezien
de liquiditeitenmassa tot september

reeds een sterk afnemend groeitempo
vertoont.

Het feit, dat het bankwezen tot nu

toe ruimschoots onder de norm is ge-
bleven, de onzekerheid omtrent het uit-

dat fundamentele tegenstellingen tot

uiting waren gekomen tussen enerzijds

Jenkins en anderzijds vice-voorzitter

Ortoli, die binnen zijn bevoegdheden

belast was met het voorbereiden van
een tekst.

Deze geruchten werden bewaarheid.

Eind oktober hield Jenkins aan de

Europese Universiteit te Florence een
opmerkelijke redevoering over mone-
taire integratie in de EG. Na een analyse

van de oorzaken van het falen van het

Wernerplan en van de noodzaak van

monetaire integratie tussen de lidstaten,

zette hij zijn visie op een monetaire

unie uiteen: naast het creëren van een ge-

meenschappelijke munt zou deze ook be-
tekenen dat zowel het rente-, krediet- en

wisselkoersbeleid als het internationaal

financieel beleid onder EG-bevoegdheid

zou komen. Verder legde hij er de na-

druk op dat het monetair integratie-

proces slechts opnieuw op gang kan
worden gebracht door een of andere spectaculaire actie: een kwalitatieve

sprong voorwaarts zou zowel tast-

bare resultaten opleveren als een

gunstig politiek en psychologisch
klimaat scheppen voor een verdere

ontwikkeling. Kort daarna werd de Com-

missie-mededeling gepubliceerd, die niet

alleen duidelijk het stempel van Ortoli

draagt, maar ook de meer radicale voor-
stellen van Jenkins terzijde laat.

We zullen in het navolgende dit toch
in elk geval belangrijke Commissie-

document in detail bespreken, zij het

dan vanuit de optiek van de Florence-
speech.

eindelijke verloop van de quote m.n. in
de tweede helft van 1977, en de conjunc-

turele onberekenbaarheden, zullen ver-
moedelijk een rol hebben gespeeld bij het

op 19 december genomen besluit de

restrictie in het eerste kwartaal van
1978 te handhaven. Daarna zal overleg

worden gevoerd over het al dan niet
voortzetten daarvan.

H. M. J. Duyker

Waarom en hoe?

Een eerste argument pro vindt de

Commissie in de sinds 1973 uiteenlopen-

de economische ontwikkeling tussen
de lidstaten. Vooral op het vlak van con-
currentievermogen, economische groei

en infiatietempo blijken de divergenties

steeds groter te worden. Voor de

Gemeenschap zijn de gevolgen ernstig:

stagnatie van het integratieproces, een vernietigende druk op de douane-unie

ingevolge toenemende protectionis-
tische tendensen, verstoring van het

communautair beleid, in het bijzon-
der het landbouwbeleid, aanzienlijke

financiële verspillingen, het vrijwel on-

mogelijk worden nog tot een werkelijke

coördinatie van het economisch beleid

van de lidstaten te komen en de ver
–

deling van de EG in monetaire zones

waartussen het steeds moeilijker wordt
een brug te slaan.
De Commissie wijst er terecht op dat
de oorzaken van deze ontwikkeling niet

alleen moeten worden gezocht bij

externe factoren (oliecrisis, ineenstorting

van het internationale monetaire

systeem), noch uitsluitend bij econo-
mische factoren, maar ook bij het falen
van de lidstaten te begrijpen dat gezien
de aard en samenhang van de problemen,

juist een verdere integratie noodzakelijk

is. In plaats van te geloven in de moge-
lijkheden van een gemeenschappelijke

actie zoeken de lidstaten integendeel
hun heil in een beleiddat geen rekening

houdt met het bestaan van de Gemeen-

schap en met de belangen en doelstellin-
gen in de partnerlanden. Niet alleen

komen de EG-realisaties hierdoor in het
gedrang, maar bovendien leidt dit tot

een steeds verder uit elkaar drijven.

Verder benadrukt de Commissie dat ingeval geen belangrijke stappen in de

richting van een EMU gezet worden,
de toetreding van Spanje, Portugal

en Griekenland zal wofden vertraagd

en deze tot een aanzienlijke verzwak-
king van de Gemeenschap zal leiden.
Terecht heeft Jenkins in dit verband ge-wezen op het gevaar van een degradatie

van de EG tot een vrijhandelszone.

Anderzijds kunnen we ons niet aan de

ESB 4-1-1978

17

indruk onttrekken dat deze ontwikke-

ling bepaalde lidstaten niet onwelgevallig

zou zijn.

Ten slotte wijst de Commissie op de

voortrekkersrol die de EMU zou kun-

nen vervullen in het tot stand komen

van een nieuwe internationale mone-

taire orde.
Andere, eveneens geldige argumenten

zouden naar voren kunnen worden

gebracht, maar o.i. heeft de Commissie

zich willen beperken tot de meest

,,neutrale”, ten einde geen nodeloze

polemieken uit te lokken. Immers, niet

zozeer de vraag
waarom
er een EMU

moet komen is essentieel, aangezien vrij-

wel iedereen het daarover eens is, maar

vooral
hoe
die er kan komen. De Com-

missie stelt vast dat in het verleden twee

soorten stappen werden ondernomen:

• een graduele verbetering van de

coördinatie van het economisch

beleid van de lidstaten, toenemende

marktintegratie en een geleidelijke

uitbouw van het gemeenschappelijk

beleid;
• een versnelling van het integratie-

proces dotr het overhevelen van een

gedeelte van het economische en

monetaire beleid van het nationale

naar het Gemeenschapsniveau.

Voorgesteld wordt om thans te

werken met een combinatie van beide

methoden, gezien hun complementair

karakter: een graduele benadering

kan onmiddellijk gebeuren, maar heeft

slechts betekenis indien dit plaatsvindt in

een kader waarin de doelstellingen dui-

delijk zijn vastgelegd, terwijl de tweede
methode eerder een middellange-ter-

mijnbenadering is. Meer bepaald wenst

de Commissie dat er een
vijfjarenplan

komt, met specifieke jaarlijkse doelstel-

lingen. Op het einde van ieder jaar zou
de Europese Raad evalueren wat ver-

wezenlijkt was en de plannen voor de
resterende jaren toetsen aan de globale

doelstellingen. Het voordeel van deze

benadering is dat niet alleen een grote

flexibiliteit wordt ingebouwd, maar
ook dat zij een continu politiek overleg

op het hoogste niveau vereist, hetgeen
de Commissie een waarborg vindt voor
de uitvoering van het programma.

Het Commissiedocument, dat duide-
lijk het stempel van Ortoli draagt, wijst

dus weliswaar op de combinatiemogelijk-
heden van de twee benaderingen, maar

erkent tevens dat er
verschillende

methoden zijn. Jenkins daarentegen is

van mening dat ,,the idea of an anti-

thesis between gradual evolution and

dramatic advance is misconceived.

Evolution is a process which once

begun goes both gradually and injumps.

The process has to be seen as one”.

Hij is van mening dat, op grond van
een globale en onherroepelijke politieke

keuze, het proces op gang kan komen

door een kwalitatieve sprong voor-

waarts en dat hiervoor een onmiddellijke

en spectaculaire actie vereist is. Wel

heeft hij nagelaten deze stap te concretï-

seren, waarschijnlijk niet bij ge-

brek aan ideeën maar om te vermijden

dat het thans lanceren van een specifiek

project een zodanige polemiek zou

uitlokken dat het debat over het prin-
cipe zou worden verstikt. Daartegen-

over staat de Commissie-opvatting zich

in iedere periode te beperken tot ver-

wezenlijking van het politiek haalbare.

Deze rubriek wordt verzorgd

door het Europa Instituut

van de Rijksuniversiteit Leiden

Niet alleen geraken hierdoor de uit-

eindelijke doelstellingen in de mist, maar

bovendien wijzen de jongste ervaringen
uit dat – spijtig genoeg – het politiek

haalbare thans vrijwel nihil is en dat niet

kan worden verwacht dat in de nabije

toekomst hierin verbetering zal komen.

Bovendien, uit het actieprogramma

blijkt dat de Commissie vooral de

graduele benadering benadrukt, hoewel

ze elders in het document erkent dat in

tegenstelling tot discontinue en specta-

culaire acties een dergelijk beleid meer

risico’s van mislukking, vertraging en

immobiliteit inhoudt.

Actieprogramma
De graduale benadering, die de Com-

missie in het kader van een vijfjarenplan

voorstelt, steunt op drie hoofdlijnen:

economische convergentie tussen de lid-

staten, structurele en sociale veranderin-
gen en verdere marktintegratie.

Convergentie

Economische toenadering tussen de

lidstaten kan volgens de Commissie
slechts plaatsvinden door een verstevi-

ging van de coördinatie van het conjunc-

tuurbeleid, door in alle lidstaten priori-

teit aan prijsstabilisatie te geven en door

een grotere samenhang tussen de Euro-

pese valuta’s te realiseren. Het slang-

akkoord dient een essentiële rol te spelen,

maar het moet een meer flexibel instru-

ment worden, zodat ook de niet-toege-

treden lidstaten aansluiting zouden

kunnen krijgen. In dit verband moet

evenwel worden opgemerkt dat de vroe-

gere voorstellen hieromtrent (het z.g.

Duisenberg-plan) door de Europese

Raad reeds werden verworpen. Verder

neemt de Commissie zich voor de voor-

delen van het invoeren van een parallelle

Europese munt te bestuderen. Dit plan,

een gemeenschappelijke en waardevaste

Europese munt naast de nationale mun-
ten in omloop te brengen, werd in 1975

door 9 economen gelanceerd 1). Gewezen

wordt op de mogelijkheden de Euro-

pese rekeneenheid geleidelijk ook buiten

de gemeenschapsfinanciën te gebruiken

en zowel de financiële middelen als be-

voegdheden van het Europees Fonds

voor Monetaire Samenwerking te ver-

sterken. Met andere woorden, de Com-

missie heeft zich niet gewaagd aan voor-

stellen omtrent de bijvoorbeeld door

Jenkins gewenste invoering van één

Europese munt, noch omtrent de pooling

van een deel van de monetaire reserves

van de lidstaten. Essentieel acht de
Commissie ook een uitbreiding van de

financiële middelen van de Gemeen-

schap, ten einde door een communau-

tair regionaal, sociaal, industrieel en

energiebeleid de regionale onevenwich-

ten te kunnen reduceren. In dit verband

wordt de Raad verzocht een nieuwfinan-

cieel instrument in het leven te roepen:

de mogelijkheid dat de Gemeenschap

leningen zou kunnen opnemen, ten einde

belangrijke investeringsprojecten van
gemeenschappelijk belang te kunnen

financieren.

Markt integratie

De Commissie wenst dat in de komen-

de vijf jaren de Europese markt zodanig
het karakter van een binnenlandse

markt krijgt als nodig is voor de ver
–

wezenlijking van de EMU. Dit betekent

1) All Saint’s Day Manifesto for European
Monetary Union, 7lie
Economist, 1
novem-
ber 1975. Zie in dit verband ook de artikelen
van Rijnvos en Korteweg in
ESB,
respectieve-
lijk van 26 november 1975 en 25 februari 1976.

Indien u niet éIIes op economisch gebied kunt lezen,

– …….dan kunt u ESB onmogelijk missen.

18

niet een totale integratie; wel dat alle

hindernissen die het vrij verkeer van

goederen en personen belemmeren

en die additionele kosten voor het be-

drijfsleven meebrengen, moeten worden

weggewerkt. In de eerste plaats moet

hiervoor belangrijke vooruitgang wor-

den gemaakt met de belastingharmo-

nisatie. Meer bepaald wordt voor-

gesteld de procedure t.a.v. de reeds in-

gediende voorstellen
(bijv.
accijns-

rechten) te versnellen en verdere BTW-

richtlijnen te formuleren. Andere be-

langwekkende voorstellen betreffen een
vereenvoudiging en harmonisatie van de

douanewetgeving, de creatie van een

gemeenschappelijke markt voor finan-

ciële diensten, de geleidelijke elimi-

natie van de monetaire compenserende
bedragen en het wegwerken van de

laatste hinderpalen inzake een Vrij

vestigingsrecht.

Structurele en sociale veranderingen

Vastgesteld wordt dat alle lidstaten
streven naar behoud van hun concurren-
tievermogen, uitbreiding en heroriënta-
tie van de kapitaalgoederenvoorraad en

onafhankelijkheid op energiebeleid. Dit

vereist een communautaire interventie,

niet alleen ingevolge het gemeenschap-

pelijk karakter van de doelstellingen,

maar ook omdat in het licht van de

sombere vooruitzichten inzake econo-

mische groei en werkloosheidsontwik-

keling en van de Verschuivingen in de

internationale arbeidsverdeling dit de

enige waarborg is voor hun verwezen-

lijking. Nadruk wordt gelegd op een glo-

bale strategie om de noodzakelijke

sectorale veranderingen tot stand te

brengen. Hiervoor is in eerste instantie

vereist dat de Europese marktstructu-

ren diepgaand worden bestudeerd. Ver-

der, dat de financiële Gemeenschaps-

middelen bij voorrang zouden worden

bestemd voor enerzijds de herstructure-

ring van Europese industnetakken die in

crisis verkeren (ijzer en staal, textiel en

scheepswerven) en anderzijds de ont-

wikkeling van groeisectoren (energie,

telecommunicaties, informatica, elek-

tronica en aëronautica). Essentieel acht

de Commissie dat zo spoedig mogelijk

een communautair energiebeleid tot

stand komt, gericht op het verminderen

van de buitenlandse afhankelijkheid en

dat een programma van infrastructuur-

projecten van Europees belang wordt
opgezet. Een dergelijk programma is niet
alleen een instrument om tot een ver-

dere marktintegratie te komen, maar

ook van het conjunctuurbeleid.

Ten slotte wijst de Commissie erop

dat het industrieel beleid noodzakelijk
vergezeld moet gaan van een commu-

nautair sociaal beleid, dat steun ver-
leent aan het streven van de lidstaten

naar nieuwe werkgelegenheid in in-

dustrietakken met toekomstmogelijk-

heden, naar aanpassing van de structuur

van de arbeidsmarkt aan de gewijzigde

economische situatie en naar het ver-

minderen van de problemen van jonge

en vrouwelijke werknemers.

Reacties

Hoewel de mededeling tot de rege-
ringsleiders is gericht, achtte de Com-

missie het wenselijk deze eerst aan de

ministers van Financiën voor te leggen.

Over het algemeen waren de reacties op

de raadzitting van 21 november jI. vrij
gunstig, zij het enigszins lauw. Alleen

Duitsland sprak een expliciete afwijzing

uit, in de zin dat het geen stelling wilde

innemen vooraleer het document gron-

dig onderzocht zou zijn door verschil-

lende technische instanties en door de

monetaire autoriteiten in iedere lidstaat.

Door dit principieel terugsturen werd
de mededeling als het ware besmet voor-
aleer zij haar werkelijke bestemming

had bereikt. Terecht verklaarde Simonet

dat de Commissie een vergissing had

gemaakt door het document vooraf aan
de ministerraad voor te leggen.

Op de Europese Raad poogde Jen-

kins te redden wat er te redden viel,

alsook steun te vinden voor een aantal

van zijn ideeën die in de mededeling

Li

ru

Rijksuniversiteit Utrecht

De RIJKSUNIVERSITEIT te UTRECHT vraagt ten behoeve van de vakgroep

ECONOMIE van de FACULTEIT DER RECHTSGELEERDHEID een

Wetenschappelijk medewerk(st)er

De werkzaamheden zullen

– voor 75% bestaan uit het geven van werkgroeponderwijs in de macro-eco-

nomie aan studenten in de kandidaatsfase van de juridische studie en

– voor 25% uit het doen van onderzoek.

Voor de vervulling van de vacature wordt in de eerste plaats gedacht aan een

economist(e), doch sollicitanten met een andere vooropleiding worden eveneens
uitgenodigd te reageren.

Belangstelling voor didactiek van de economische wetenschappen wordt op

prijs gesteld.

De aanstelling draagt een tijdelijk karakter en is in beginsel beperkt tot 1 sep-

tember 1979.

Schriftelijke sollicitaties binnen twee weken te richten aan de voorzitter van de

vakgroep economie Prof. dr. C. K. F. Nieuwenburg, Economisch Instituut, Booth-

straat lc, Utrecht.

Inlichtingen kunnen desgewenst worden verkregen bij de secretaris van de solli-

citatiecommissie Drs. J. J. Siegers, tel. 030-310313 (thuis: 02159-14578).

Salaris volgens rijksregeling.

ESB4-l-l978

19

niet aan bod kwam. België, Denemar-

ken, Ierland en Italië vielen hem bij en
aanvaardden om. de noodzaak van een

,,initiatief van historische dimensie” om

uit de huidige impasse te raken. Bij de

andere lidstaten kreeg hij evenwel geen

steun, zonder dat de voorstellen expli-

ciet werden afgewezen. Achteraf ver-

klaarde een lid van de Duitse afvaardi-

ging in dit verband dat ,,since the plan
has already been massacred inside the

Commission, we can afford to be

polite” 2). Besloten werd dat de minis-

ters van Financiën verder zouden

ijveren de coördinatie van het econo-

misch beleid te bevorderen en dat de

EM U-mededeling verder zou worden
onderzocht. Aan de Commissie., werd

evenwel geen mandaat gegeven de plan-

nen concreet uit te werken.

Wel gaven de regeringsleiders hun

beginselakkoord over de gemeenschaps-

lening, zij het vÈor een beperkt bedrag

(1 mln. rekeneenheden, op te nemen in

schijven) en op voorwaarde dat de Com-

missie concrete voorstellen ter zake uit-

werkt (die door de ministers van

Financiën moeten worden goedgekeurd).

Bovendien zal de lening niet worden

beheerd door de Commissie, zoals door

Ortoli was gewenst, maar alleen uit-

geschreven: de middelen worden door-
gespeeld naar de Europese Investerings-

bank.

Op 6 decemberjl. werd o.i. de EMU,

zonder tranen en treurzangen, zodanig

diep begraven, dat het weinig waar-

schijnlijk is deze.de komende jaren nog

terug te zien. Zo stelde bijvoorbeeld

Schmidt dat er parallel aan een mone-

taire eenmaking ook een politieke

eenmaking moet komen. Vanuit hun

huidige bankiersrol zijn de Duitsers het

dus niet eens met een verdere over-

dracht van geldmiddelen zonder dat ze,

door een overdracht van politieke macht,

de aanwending kunnen controleren.

Frankrijk en Groot-Brittannië zijn ech-

ter weinig bereid een gedeelte van hun

soevereiniteit naar een Gemeenschap

onder de leiding van Duitsland over te

dragen. Bovendien beoordeelde de Britse

delegatie de economische voorwaarden

voor een munteenmaking momenteel

verre van gunstig. Callaghan kantte zich

trouwens tegen een verdere econo-

mische en monetaire integratie vooraleer

de toetredingsonderhandelingen met

Spanje, Griekenland en Portugal

afgesloten zijn. Blijkbaar is hij zijn plei-

dooi voor een Europese munt, dat hij
tien jaar geleden in
Le Monde
publi-

ceerde, volledig vergeten.

Trouwens, de jongste Europese Raad

was in zijn geheel genomen een mis-

lukking, ondanks de verklariiigen van
de breed glimlachende regeringsleiders.

Naast de principeverklaring ovèr de

gemeenschapslening werd slechts een

akkoord op twee punten bereikt: de om-

vang en verdeling van de EFRO-mid-

delen voor de komende drie jaren en een

compromis over het gebruik van de

rekeneenheid in het begrotingsjaar 1978

(waardoor de Europese begroting voor

het eerst een tekort zal vertonen) 3).

De wezenlijke problematiek inzake ver-

dere integratie, munteenmaking, uit-

breiding van de Gemeenschap en directe

Europese verkiezingen leverde geen

eensgezinde verklaringen op. De

Europese Raad degradeert meer en meer
tot een gezellig kouten bij de open haard

over dossiers, die even efficiënt, zo niet

beter door de communautaire instellin-

gen die ervoor in het leven werden

geroepen (Commissie, parlement en mi-

nisterraad) kunnen worden behandeld.

Meer en meer blijken de regerings-

leiders zich te buigen over ,,kleine” dos-

siers: dat is ook een middel om de

werkelijke hangijzers uit de weg te gaan.

Een alibi om niet meer vooruit te

hoeven gaan?

E. A. Mangé

The Economist,
10december 1977, blz.51.
We zullen hierop nader ingaan bij de
behandeling van de Europese Begroting voor
1978.

Vacatures

Functie:

Bij:

Blz.:

Functie:

Bij:

Blz.:

ESB van 7 december

Academici (economen

Ministerie van Financiën

en juristen)

t.b.v. de Inspectie der
(mnl./vrl.)

Rijksfinanciën
Staffunctionaris finan-

Ultra-Centrifuge Neder-
ciële zaken

land N.V. Den Haag

Bedrijfseconomisch

Provinciale Waterstaat

deskundige

Overijssel
Academici (m./v.) voor

Amro Bank Amster- het Bureau Concern

dam Relaties
Bedrijfseconoom
Ago verzekeringen
Bedrijfseconomische
Amsterdam
en Comptabele Zaken
Econoom (docent
Research-instituut
regionale industriële
voor Bedrijfs-
ontwikkeling van
wetenschappen
ontwikkelingslanden
(Engels))

ESB van 14 december

Wetenschappelijk (hoofd)- Rijksuniversiteit Leiden
medewerk(st)er (On-
Vakgroep
belastingrechte-
derwijs- en onderzoekta-
lijke vakken
ken op het gebied van de Leer der Openbare
Financiën) Economen met belang-
AMRO
Bank, stelling voor beleg- Amsterdam
gingsanalyse
Hoofd van de hoofd-
Centraal Planbureau

afdeling sectorstructuur
(mnl./vrl.)
Econoom (mnl./vri)
Ministerie van Financiën,

1218
Directie Algemene
Financiële en Economi-

1231
sche Politiek
1260

Wetenschappelijk
mede-
Centraal Bureau voor

1232
werker (mnh/vrl.)
de Statistiek
1260

Bedrijfseconoom (in het Erasmus Universiteit

11
bijzonder belast met
Rotterdam
11

vraagstukken voor het
midden- en kleinbedrijf)
Plv gewestelijk hoofd
Ministerie van Sociale
III
loontechnische dienst Zaken
III

ESB van 21 december

Hoofd onderafdeling
Algemeen Burgerlijk
IV
exploitatie (mnl./vrl.)
Pensioenfonds
1279
Ervaren tot zeer ervaren
Gemeente Rotterdam economisch onderzoeker afd. Economische
(m/v)

.
Zaken

‘
II
Lector in de administra-
TH
Twente
tieve organisatie
afd.Bedrijfskunde
III
Economen (mnl/vrL)
Ministerie van
(Ontwikkeling van han-
Landbouw en

1252
del en industrie, comp-
Visserij
III
tabiliteit en internatio-
nale economische aan-
gelegenheden)
Voorlichtingsfunctionaris
Centrale Rabobank

1259
interâctief’computer-
Zeist
1V
systeem (academicus
–

1260
(m/v))

20

Boek

ieuws

C.
Bombach e.a. (red.): Der Keynesianismus
1. Theorie und Praxis keynesiancr
Wirtschaftspolitik; Entwicklung und Stand der Diskussion. Springer-Verlag. Berlijn, Heidelberg, New York,
1976. 296
blz.. DM
38.

Het boek bevat drie bijdragen, waarin

de pre-keynesiaanse discussie over werk-

gelegenheidsprogramma’s in Duitsland,

de ontwikkeling van de economische

theorie en van het economisch beleid

sinds Keynes worden behandeld. De

redacteurs zijn van plan elk der onder-

werpen in de volgende drie delen verder
te laten uitdiepen.

In de eerste bijdragen bespreekt

A. Korsch de werkgelegenheidsprogram-

ma’s ten tijde van de Weimar-republiek.

Hij geeft daarbij aan, dat er belangrijk

theoretisch werk is verricht ter onder
–

bouwing van de voorgestelde maat-

regelen. Voorts staat hij stil bij het finan-

cieringsvraagstuk, dat nogal moeilijk
was, omdat in Duitsland grote angst
voor inflatie bestond, die zou zijn te

verklaren uit de bittere ervaringen
van
1923.

Ondanks ingenieuze voorstellen op het

gebied van de financiering was het

kabinet Brüning toch niet bereid tot een

actieve overheidspolitiek over te gaan.

Daarbij was van betekenis de buiten-
landse invloed, die groot kon zijn, omdat

het kabinet mikte op de beëindiging van
de vergoedingen voor oorlogsschade.

Daar dit niet onmiddellijk gebeurde,

voerde het overheidsbeleid tot een ver-

scherping van de crisis. Ronduit tragisch

was de ontknoping, waarin de opstel-

lers van de plannen om de werkgelegen-
heid op een actieve wijze te bevorderen,

hun ideeën zagen uitgevoerd door een
regime, dat zij juist hadden willen voor-

komen.
De studie van Korsch lijkt mij van
groot belang, omdat nog weinig histo-

risch onderzoek over deze periode is

gepubliceerd. Zij is instructief in die zin,

dat duidelijk wordt onder welke om-
standigheden de NSDAP de kans

kreeg definitief door te breken. Boven-

dien wordt een antwoord verkregen op
de vraag waarom de economische

politiek van het Hitler-bewind, waar
–

voor in brede lagen van de bevolking

nog veel waardering bestaat, zo snel tot
stand kon worden gebracht.

De betekenis van Keynes in de hui-

dige economische theorie wordt bespro-

ken door 0. Landmann. Hij geeft een

duidelijke uiteenzetting van de IS-LM

analyse, die wordt afgesloten met

het probleem welke grenzen aan de even-

wichtstheorie zouden moeten worden

gesteld. Daarmee ontstaat een over-
gang voor een bespreking van het werk

van Leyonhufvud, die de mogelijk op-

tredende cumulatieve ontwikkelingen in

een geldgebruïkend marktsysteem na

een exogene schok verklaart uit infor-

matieproblemen bij de deelnemers aan
het economisch proces. Het zou niet van-

zelfsprekend zijn, dat het systeem ,,auto-

matisch” een nieuw evenwicht zou be-

reiken, waarbij geen onvrijwillige werk-

loosheid zou bestaan. Daarom zou de
onderzoeker in de zogenaamde ,,dis-
equilibrium theory” na moeten gaan

welke bewegingen in het economisch

leven zouden optreden, indien het net-

werk van markten uit balans is geraakt.

De verklaring van deze onevenwichtig-
heden leidt bij Leyonhufvud tot een mo-
gelijke overbrugging van de kloof, die

macro- en micro-economie gescheiden
houdt.
Landmann legt daarna uit, dat mone-

taristen zoals Friedman anders den-

ken over onevenwichtigheden, daar

wordt uitgegaan van de ,,permanente-
inkomenshypothese” op grond waarvan

de consumptiefunctie weinig ruimte

biedt voor de werking van de multiplier.
,,ln Umriszen skizziert” komt daar-

bij de monetaire theorie van het na-

tionale inkomen over het tapijt. Het
overzicht van Landmann kan wor-

den beschouwd als een inleiding tot

de fundamentele discussies, die in de
macro-economie worden gevoerd. Er is

daarbij weinig aandacht voor tech-
nische problemen en het overzicht is

verre van volledig. Het betoog is echter

wel interessant, vooral omdat wordt

geprobeerd iets weer te geven van de

inhoudelijke verschillen van visies op de

werking van het marktsysteem.

H.-P. Spahn bespreekt ten slotte de

ontwikkelingen in de economische

politiek van het zogenaamde ,,gemengd”

economisch stelsel, waarbij de meeste

aandacht op de bondsrepubliek Duits-

land wordt gericht. De auteur beschrijft

enigszins ongeïnspireerd de vraagstuk-

ken van de jaren vijftig en zestig. Zijn

betoog wordt echter uitermate interes-

sant, wanneer hij belandt bij de stag-
flatieproblematiek van de jaren zeven-

tig. Hij constateert dan, dat de theore-

tici en beleidsvoerders gedesïllusioneerd

zijn geraakt en dat een streven is opge-

komen het economisch leven meer aan

zich zelf over te laten, daar het ,,über-

steuert” zou geraken bij keynesiaans be-

leid. Spahn sluit zich aan bij de mone-

taristische visie, dat globale beïnvloeding

van de koopkrachtige vraag averechts

zou uitwerken. In dat verband zet hij

uiteen hoe de stop-go policies van de

keynesianen de flexibiliteit van het
marktsysteem zouden hebben aange-

tast. Echter, in tegenstelling tot de

monetaristen zijn volgens hem ook an-

dere krachten in het geding, die voort-

vloeien uit technologische ontwikkelin-

gen en maatschappelijke processen. Het

sturen van de economische activiteiten

door middel van de geldhoeveelheid ziet

de auteur daardoor veel minder simplis-tisch dan de door hem besproken mone-
taristen. In verband daarmee brengt hij

heel zinnige kritiek uit op de Duitse

poging van een ,,konzertierten Aktion”,
waarbij wordt uitgegaan van een con-
stante-geldgroeiregel.

In navolging van Habermas poogt de
auteur aannemelijk te maken, dat de

aandacht niet uitsluitend mag worden
gericht op een economische crisis. Er

zouden zeker in de huidige geïndustriali-

seerde maatschappijen terugkoppel ingen

bestaan naar andere levensgebieden,

zodat een dergelijke crisis niet geïsoleerd

zou mogen worden bekeken. De stuur-

mogelijkheden van het beleid zouden

dan te begrensd blijven, hetgeen zou
leiden tot overbelasting.

Het stuk van Spahn vind ik van grote

waarde voor de studie van het gemengd

economisch stelsel, omdat het een poging
inhoudt iets te zeggen over de orde-

implicaties van de huidige monetaris-

tische beleidsvoorstellen. Het betoog is
boeiend, soms wat verward; zeer uiteen-

lopende figuren, zoals Hayek, Joan
Robinson, Mandel, Friedman en

Habermas gaan af en aan. Wie zich wil

verdiepen in de verwijten meest uit poli-

tieke hoek, dat economische deskun-

digen zich te eenzijdig aspectweten-
schappelijk opstellen, vindt hier geen

panklare antwoorden, maar wel vol-

doende aanzetpunten om verder te
denken.
adverteer in ESB

P. H. Admiraal

ESB
4-1-1978

21

zij het in mindere mate als de vrouw

buitenshuis werkt. C.. D. de Wit en W. H. Somermeyer: Bevolking in helastingperpectief.
Nr. 3 uit

de serie ,,Burger en belastingen”. Kluwer-Samsom, 78 blz., f. 21,50.

Nummer drie uit de serie ,,Burger en

belastingen” presenteert twee onder-

werpen:

de relatie tussen kindeEtâl enerzijds

en woonomstandigheden, werk van

man en vrouw, inkomen en culturele

achtergronden anderzijds:

de mening van de ondervraagden over

de invloed van een geldelijke tege-

moetkoming op de gezinsvorming.

In het eerste hoofdstuk worden be-

paalde veronderstelde verbanden ge-

formuleerd, die worden getoetst aan

de uitkomsten van de enquête.

Wisselwerking tussen kindertal en

woon- en werkomstandigheden

Vermeldenswaard is dat
:elfvtanilige
,
i
gemiddeld grotere gezinnen hebben dan

niet-zelfstandigen. Gezinnen waar man

en vrouw heiden buitenshuis
werken

zijn kleiner dan gezinnen met de ge-

bruikelijke rolverdeling. Het kindertal

loopt op met het
inkomen van de
iiian.

Meningen over invloed kinderbijslag en
-aftrek op gezinsvorming

Het naar mijn smaak meest interes-

sante hoofdstuk wordt gevormd door
de menirrg over bovenvermeld onder-

werp. Tot mijn verbazing en ergernis

werd alleen naar de mening van de

buitenshuis werkende geïnformeerd.

De auteurs motiveren deze beperking

niet. Het beperken van het aantal onder-

vraagden betekent dat:

de steekproef slechts 470 onder-

vraagden telt:

niet is geïnformeerd naar de mening

Recent verschenen publikaties:

Economische theorie en economische politiek in discussie

Prof. Dr. W. Driehuis (red.)

368 pag., ing. f 39,50

Deze bundel bevat overzichtsartikelen van onder meer methodologie, macro-economie, theorie van de

inkomensverdeling, monetaire theorie, theorie van de Organisatie van de markteconomie en de wiskundige

economie. Kenmerkend is dat éèn grote hoeveelheid literatuur op een gemakkelijk toegankelijke wijze

wordt geanalyseerd.

Alle bijdragen werden eerder voorgedragen, als rede bij de aanvaarding van het ambt van hoogleraar

door de economen Van den Doel, Driehuis, Halberstadt, De Jong, Klant, Korteweg, Nieuwenburg, Pais,

Van Praag, Vermaat, Wolfson en Van der Zwan. De twaalf, soms herziene; redes zijn van een inleiding

voorzien door Prof. Dr. W. Driehuis.

Inkomensverdeling en

Drs. T. J. Huppes

102 pag.,
Ing.
f14,50

institutionele structuur

Dit boek wijkt sterk af vande gebruikelijke studies over de inkomensverdeling. De laatste gaan uit van de

marktbenadering, waarbij vraag en aanbod als de krachten, achter het nivelleringsproces worden aange-

merkt. Als voorbeeld wordt de verdelingstheorie van Tinbergen genomen. De auteur echter kiest voor een

verklaring via het institutionele inkomen. Bepalend voor de verdeling is de institutionele structuur van

een land. Het niet-institutionele deel van het nationale inkomen komt vrijwel overeen met het belastbare

arbeidsinkomen.

De auteur komt tot interessante bevindingen: de inkomenscategorieën blijven in de loop van de tijd in, vele

westerse landen vrijwel constant. Binnen het institutionele inkomen stijgen de sociale uitkeringen, maar

deze stijging wordt gecompenseerd door een geiijkwaardige daling van het winst- en kapitaalinkomen. De
daaruit voortkomende nivellering houdt bovendien gelijke tred met de economische groei.

De monetaire rol van het goud sinds de Tweede Wereldoorlog

Dr. G. de Man
196 pag., ing. f 34,50

Deze studie begint met een korte uitleg over hoe het stelsel van de klassieke gouden standaard werkte.

Het pro.ces van wisselkoershandhaving en betalingsbalansaanpassing onder het stelsel van Bretton Woods,

alsmede de rol die het goud daarbij speelt, worden in het kort geschetst.

Vervolgens gaat de auteur in op de formele regels met betrekking tot het goud in de Articles of Agree-

ment van het IMF, waarna bezien wordt hoe deze regels in de praktijk gefunctioneerd hebben.

In het volgende hoofdstuk wordt de rol van het goud in de diverse hervormingsvoorstellen uit de jaren

zestig besproken. Geconcludeerd wordt dat deze plannen onvoldoende voorzieningen bevatten voor een
beëindiging van de internationale monetaire rol van het goud.

Ten slotte worden het goudaspect’van de hervormingsonderhandelingen en de bereikte resultaten geana-

lyseerd en worden enkele suggesties gedaan voor de oplosing van enkele nog niet opgeloste problemen.

22

van de echtgenotes, hoewel die in vele

gevallen het gezinsinkomen be-

heren;

3. wél werd geïnformeerd naar de me-

ning van nog iii het ouderlijk gezin

verblijvende jongeren die dan ook op

deze vragen veelvuldig .,weet niet”

antwoordden.
Indien de geënquêteerden in het alge-

meen invloed toekenden aan geldelijke

tegemoetkoming op kindertal werd hun

een tweede vraag voorgelegd of zij per-

soonlijk die invloed ook voelden.
op-
merkelijk is dat van degenen die in het

algemeen wèl invloed toekenden aan een

financiële tegemoetkoming, slechts een

vijfde â een kwart meende dat dit ook

voor hen persoonlijk gold. Vooral de

‘rije heroepsheoe/enaren en onge-

schoo/Ie arbeiders
achtten de invloed
van financiële prikkels op kindertal in

het algemeen en voor hen persoonlijk

van belang. In tegenstelling tot de

verwachting der onderzoekers bleek de
hoogte van het
inkomen geen invloed te

hebben op de mening over de relevantie

van financiële tegemoetkoming op

kindertal.

Samenvatting en conclusie

De onderzochte materie: de invloed

van financiële prikkels op o.a. arbeids-

aanbod van gehuwde vrouwen en kinder-

tal is buitengewoon interessante stof. De

wijze waarop de resultaten van de in

1973 gehouden enquête in de hiervoor

vermelde boekjes in tabel la risc he

vorm worden gepresenteerd, laat de

lezer onbevredigd achter. Door het ont-

breken van betrouwbaa rheidsmaatsta-

ven voor gestelde en getoetste verban-
den valt weinig zinnigs te zeggen over

deze verbanden of het ontbreken vap

vooronderstelde verbanden. Naar mijn
smaak ware het beter geweest de publi-

katie van deze enquête in de hier be-

sproken boekjes samen te laten vallen met,

de in de ..Ver-Ant-Woording” aange-
kondigde reeks dissertaties in model-
matige vorm.

M. Bruyn-I-lundt

Recente publikaties van H. E. Stenfert Kroese bv onder de imprint

vtartinusfjV,jhoff Social Sciences Division

Modeling for Government and Business
Essays in Honor of Prof. Dr. P. J. Verdoorn

C. A. van Bochove, C. J. van Eijk, J. C. Siebrand, A. S. W. de Vries, A. van der Zwan (eds.)

366 pag., geb. t 84,25

Welfare Aspects of Industrial Markets

Social Economies, Corn petition and Policies of Control

A. P. Jacquemin en H. W. de Jong (eds.)

Nijenrode studies in economics, deel 2

456 pag., geb. t 80,-

The Market for Money and the Market for Credit

Theory, Evidence and lrnpli*ations for Dutch Monetary Policy

P. Korteweg en P. D. van Loo

120 pag., ing. t 21,85
Ook verkrijgbaar in de boekhandel

Prijswijzigingen voorbehouden

– – – – – — – — — – — — — – – — – – – — – –

Ondergetekende wenst te ontvangen:
• . ex. Economische theorie en economische politiek in discussie â f 39,50

ex. Inkomensverdelng en institutionele structuur â f 14,50

ex. De monetaire rol van het goud sinds de Tweede Wereldoorlog âf
34,50

ex. Modeling for Government and Business á f 84,25

ex. Welfare Aspects of Industrial Markets á f 80,-

ex. The Market for Money and the Market for Credit â f 21,85

Naam:
Adres:

Woonplaats: Handtekening:

Ongefrankeerd opsturen aan:

H. E. Stenfert Kroese bv

Antwoordnummer 150, 2300 VB Leiden

ESB 4-1-1978

23

Onderzoek Jaarverslagen
1975. NIVRA-

geschrift no. 17. NIVRA, Amsterdam,

1977, 96 blz., f. 17,50.

Resultaten van een onderzoek naar de

wijze van verslaggeving van 135terbeur-

ze genoteerde ondernemingen over de

boekjaren eindigende ultimo 1975 of in

1975.

OECD: Reviews of national science

policy-Australia.
Parijs, 1977, 217 blz.,

f. 40.

Het rapport behandelt problemen

inzake wetenschap en technologie van

Australië. Evenals de andere rapporten

in deze serie bestaat het uit twee delen:

een ,,background report” en een ,,exa-

miners’ report and discussions”.

ESJO
Mededeling

Cursus ,,Operationele Research”

Het Centrum voor Postacademisch

Technisch Onderwijs in de Werktuig-

bouwkunde – samenwerkingsverband

tussen de TH Delft, TH Eindhoven en

TH Twente alsmede het Koninklijk In-

stituut van Ingenieurs en de Onderwijs-

commissie VNO/NCW – organiseert

van 20 t/m 22. maart 1978 en van 8 t/m

10 mei 1978 de cursus ,,Grondslagen van

de Operationele Research” (kwantita-

tieve methoden, hulpmiddel voor het

nemen van beslissingen).

De cursus is bestemd voor diegenen –

op academisch of daarmee vergelijkbaar

niveau – die in hun werk geconfron-

teerd worden met het nemen van beslis-

singen, waarbij kwantitatieve methoden

een belangrijk hulpmiddel kunnen zijn.

Plaats: TH Twente, campus Driener-
lo, Gebouw voor Werktuigbouwkunde.

Deelnamekosten: f. 850 per persoon

(inclusief boek, 6 lunches en einddiner).

Indien gewenst kan op de campus wor
–

den overnacht (kosten hiervoor f. 22,50

per persoon per nacht
mcl.
ontbijt).

Inlichtingen .en brochure: Secretariaat
van het Centrum, Gebouw van het Ko-

ninklijk Instituut van Ingenieurs, Prin-

sessegracht 23, Postbus 30424, ‘s-Gra-

venhage, tel.: (070) 64 68 00, tst. 53.

econometrist

De Centrale Directie van de PTT zoekt voor de

Centrale Afdeling Statistiek en Bedrijfs-
econometrie een econometrist. Deze afdeling is
op centraal niveau belast met de kwantitatieve

informatieverzorging en het verrichten van

bedrijfseconometrisch onderzoek.

De werkzaamheden van de nieuwe mede-

werker zullen bestaan uit het verrichten van

kwantitatief-economisch onderzoek, het
ontwikkelen van econometrische modellen en

het toepassen van Operationele Research.

De onderzoeken vinden plaats in teamverband,

in samenwerking met andere disciplines en met
de direct bij de beleidsuitvoering betrokkenen.

De aard van het werk vereist doorzettings-

vermogen en een kritische, doch praktische
instelling.

Kandidaten voor deze functie dienen te voldoen

aan’de volgende eisen:

– doctoraal examen econometrie,

– goede schriftelijke en mondelinge

uitdrukkingsvaardigheid,

– goede contactuele eigenschappen.

Een psychologisch onderzoek maakt deel uit

van de selectieprocedure.

Nadere inlichtingen kunnen worden verkregen

bij de heer Drs. G.J. Oude Essink, telefoon

(070) 75 70 95.

De Regering heeft besloten dat het grootste

gedeelte van de Centrale Directie op een nader

te bepalen tijdstip naar Groningen zal worden
verplaatst. Sollicitanten moeten bereid zijn hun
functie te volgen indien deze bij de verplaatsing

betrokken is.

Schriftelijke sollicitaties uiterlijk 10 dagen na
verschijningsdatum van dit blad te richten aan

het hoofd van de Centrale Afdeling
Personeelsvoorziening en Loopbaanontwikkeling,

Centrale Directie PTT,

Antwoordnummer 2424,

2500 VB ‘s-Gravenhage.

Een beknopte levensloop, met vermelding van
de voor de gewenste functie van belang zijnde
gegevens, wordt op prijs gesteld.

Het aanvangssalaris is minimaal f 2740,- per

maand; het maximum aan deze functie

verbonden salaris bedraagtf 4870,- per

maand; bij gebleken geschiktheid is een

verdere uitloop mogelijk.

CENTRALE DIRECTIE

7801002

24

5 bedrijfseconomen/1 algemeen econoom

De aktiviteiten van PTT zijn gericht op het optimaliseren van het postverkeer, de telecommunicatie en bancaire diensten.

Deze dienstverlening is ondergebracht in een drietal
operationele divisies (Post (P) – Telecommunicatie (T) – Geld (G)).
Ter ondersteuning van de operationele werkzaamheden heeft

PTT stafdiensten op het gebied van financieel-economische
zaken (FEZ), technische zaken (TNZ) en personeelszaken (PSZ),

geconcentreerd in drie functionele hoofddirecties.

Binnen het bedrijf zullen tussen ’80 en ’85 door pensionering

een aantal vacatures ontstaan. Vooruitlopend op deze

ontwikkeling wil PTT een aantal economen aantrekken, die na enkele jaren in het bedrijf kunnen doorstromen.

Het betreft functies binnen de hoofddirectie FEZ en G bij de
volgende afdelingen:

1.
Centrale Afdeling Statistiek en Bedrijfseconometrie (FEZ)

Afdeling Pos ts ta tis tiek

Voor een bedrijfseconoom met belangstelling voor efficiency onderzoek op het vlak van internationale bedrijfsvergelijking.

Functie-eis:
– kennis van onderzoekmethoden en beheerstechnieken.

Voor nadere inlichtingen kunt u zich wenden tot de heer
J.C.M. Vroonhof, telefoon (070) 75 71 98.
Afdeling Telecommunicatie/Statistiek
Een bedrijfseconoom voor het onderzoeken van commerciële
en financieel economische relaties tussen het bedrijf en de
consument.

Functie-eisen:
– commerciële belangstelling;

– kennis van wiskundig/statistische technieken;
– bereidheid tot het volgen van aanvullende opleiding

Voor nadere inlichtingen kunt u zich wenden tot Ing. G.J.J. Siero,
telefoon (070) 75 71 81.

Afdeling Personeelsstatistiek
Een bedrijfseconoom voor efficiency-onderzoek naar de relatie
tussen arbeidsinzet en produktie bij het PTT-bedrijf.
Internationale vergelijking van PTT-bedrijven komt hierbij
tevens aan de orde.

Functie-eis:

– kennis van bedrijfsorganisatie en beheerssystemen

Voor nadere inlichtingen kunt u zich wenden tot Drs. J.B.J. Nooy
telefoon (070) 75 71 91.

Centrale Afdeling Marketing en Kosten (FEZ).

Afdeling Marketing/ Telecommunicatie

Een bedrijfseconoom voor verdieping vande analyse van verrichte marktonderzoeken, zowel op het gebied van

Gelddiensten als Telecommunicatie.

Functie-eisen:
– commerciële belangstelling;

– kwantitatieve belangstelling.

Voor nadëre inlichtingen kunt u zich wenden tot Drs. J. Teijema
telefoon(070) 75 73 22.

Afdeling Marketing / Telecommunicatie
Een bedrijfseconoom voor het maken van analyses van de
zakelijke telecommunicatiemarkt.

Functie-eis:
– belangstelling voor marketing.

Voor nadere inlichtingen kunt u zich wenden tot Drs. J. Teijema,
telefoon (070) 75 73 22.

Girokantoor Leeuwarden (G)

Een algemeen econoom als assistent chef Bedrijfseconomische
Zaken voor het ontwikkelen van informatie- en
budgetteringssystemen, onderzoeken op financieel / economisch gebied en het deelnemen in de dagelijkse leiding
van de afdeling.

Algemeen

Een psychologisch onderzoek maakt deel uit van de selectieprocedure.
De Regering heeft besloten dat het grootste gedeelte van de
Centrale Directie op een nader te bepalen tijdstip naar
Groningen zal worden verplaatst. Sollicitanten moeten bereid

zijn hun functie te volgen indien deze bij de verplaatsing
betrokken is.
Deze clausule is niet van toepassing op de onder punt III
vermelde functie.
Schriftelijke sollicitaties kunnen tot 10 dagen na
verschijningsdatum van dit blad worden gericht aan het hoofd
van de Centrale Afdeling Personeelsvoorziening en
Loopbaanontwikkeling der PTT,
Antwoordnummer 2424,
2500 VB ‘s-Gravenhage (geen postzegel).

CENTRALE DIRECTIE

7801005

25

4.’

0
de rij ksoverhé id vraagt

hoofd afdeling internationale monetaire zaken
(mni/vri)
vac. nr
.
7-3658/0936

voor het Ministerie van Financièn

t.b.v. de Directie Buitenlandse Financiële Betrekkingen

Taak: geven van leiding aan de uit drie bureaus bestaande afdeling, belast met de

beleidsvoorbereiding op het internationale monetaire terrein, wo. vraagstukken m.b.t. de

functionering van het internationale geldstelsel, het betalingsbalansaanpassingsproces,

het internationale geld- en kapitaalverkeer, monetaire samenwerking in de EEG,

deviezenbeleid
;
vertegenwoordiging zowel in het nationale overleg over deze vraag-

stukken (interdepartementaal, met de Nederlandse Bank en met het financiële bedrijfs-

leven), als op internationaal niveau (m.n. EEG, OESO, IMF) alsmede op bilaterale basis.

Vereist: doctoraal examen economie, ruime beleidservaring op macro-economisch terrein,

b.v.k. op bovengenoemde onderdelen; leidinggevende ervaring; actieve beheersing van

de Engelse, Franse en Duitse taal.

Standplaats: ‘s-Gravenhage.

Salaris: afhankeÏijk van leeftijd en ervaring max. f6752,- per maand.

Sollicitaties inzenden vé6r 18 januari 1978.

chef afdeling algemene financiële zaken
(mnl./vri)
vac. nr
. 7-240410936

voor het Ministerie van Onderwijs en Wetenschappen

t.b.v. het Directoraat-Generaal voor het Hoger Onderwijs en Wetenschappelijk

Onderzoek, Stafdirectie Algemene Financiële Zaken, Planning en Informatie

Aan de Directeur-Generaal voor het Hoger Onderwijs en Wetenschappelijk Onderzoek

(DGHW) is toegevoegd de Stafdirectie Algemene Financiële Zaken, Planning en

Informatie. Deze stafdirectie heeft een initiërende, coördinerende en adviserende taak
t.a.v. het door de verschillende lijneenheden te voeren beleid m.b.t. de instellingen voor

wetenschappelijk onderwijs, de opleidingsziekenhuizen, de onderzoekinstituten ‘en

instellingen voor het hoger beroepsonderwijs.

Taak: leidinggeven aan en coördineren van de werkzaamheden van de Afdeling

Algemene Financiële Zaken (HW/F/A), welke ressorteert onder bovengenoemde

stafdirectie. De afdeling is o.a. belast met het aangeven van financiële consequenties van

beleidsvoornemens, zowel op korte, middellange als lange termijn
;
ontwikkelen van

nieuwe administratieve procedures en financiële informatiesystemen
;
coördineren van de

activiteiten van de decentrale financiële afdelingen. Een deel van.deze werkzaamheden

worden in werk-, taak- of projectgroepverband verricht, waaraan wordt deelgenomen

door deskundigen’ of vertegenwoordigers uit het veld en/of collega’s van de andere

DGHW-lijn- en/of stafeenhedn c.q. waarbij aan de chef HW/F/A in de ene groep het.

voorzitterschap zal kunnen worden toevertrouwd, in een andere groep het secretaris-

schap en in weer andere groepen het lidmaatschap.

Vereist: universitaire opleiding economie of vergevorderde accountantsstudie
;
ervaring
op het gebied van financiële beleidsanalyse en administratieve Organisatie.

Standplaats: ‘s-Gravenhage.

Salaris: afhankelijk van leeftijd en ervaring max. f6191,- per maand

Sollicitaties inzenden vôér 21 lanuari 1978

26

hoofd afdeling financiële zaken
(mnl./vrl.)
voc. nr
. 7-363910936

voor het Ministerie van Volkshuisvesting en Ruimtelijke Ordening

t.b.v. de Rijksgebouwendienst, Afdeling Financiële en Huisvestingszaken

Taak: leidinggeven aan de Afdeling Financiële Zaken, w.o. ressorteren de bureau’s

Begrotingszaken en Beleidsinformatie, Interne Controle, Financiële Administratie,

Verificatie en Betaalbaarstelling
;
toezicht houden op de financieel-administratieve gang

van zaken bij dienstonderdelen; opstellen van een conceptbegroting en leveren van

beleidsinformatie; uitvoering geven aan werkzaamheden voortvloeiende uit, dan wel

toepassen van moderne begrotingstechnieken en beleidsanalyse (prestatiebegroting,
doelstellingenanalyse, kosten/batenanalyse, financieel-economische nacalculatie);

uitoefenen van comptabele bevoegdheden; deelnemen aan overleg o.m. in werkgroepen.
Gevraagd: b.v.k. universitaire opleiding, (b.v.k. bedrijfs-economische richting) of volledig
SPD aangevuld met ervaring op bovengenoemd taakgebied.
Ervaring in het leidinggeven aan een (geautomatiseerd) administratief apparaat strekt

tot aanbeveling.

Standplaats: ‘s-Gravenhage.

Salaris: afhankelijk van leeftijd, opleiding en ervaring max. f4870,- per maand.
Tel. inlichtingen worden verstrekt door het Hoofd van de Afdeling Financiële en

Huisvestingszaken, drs C. E. van Voorthuysen onder nr. (070)-61 42 21, tst. 251.

Sollicitaties inzenden v66r 18 januari 1978.

Bovengenoemde salarissen zijn exclusief 8% vakantie-uitkering.
Schriftelijke sollicitaties, onder het bij de gewenste functie vermelde vacaturenummer

(in linkerbovenhoek van brief en enveloppe en voor elke vacature een afzonderlijke

brief), zenden aan de Rijks Psychologische Dienst, Prins Mauritslaan 1. Corr. adres:

Postbus 20013, 2500 EA ‘s-Gravenhage.

UNIVERSITEIT VAN SURINAME

Voor de Faculteit der Sociaal-Economische Wetenschappen worden gegadigden opgeroepen voor de

vervulling van de functie van gewoon dan wel buitengewoon docent voor de volgende onderdelen:

1 BEDRIJFSECONOMIE

– Bedrijfscalculatie (Kosten en Kostprijs) (1 gewoon of 2 buitengewone docenten)

– Ondernemingsfinanciering (1 buitengewoon docent)

– Interne Organisatie (1 gewoon of 2 buitengewone docenten)

– Externe Organisatie en Marktkunde (1 buitengewoon docent)

II ALGEMENE ECONOMIE

– Waarde-, prijs- en inkomenstheorie (1 gewoon docent)

– Geschiedenis van het Economisch Denken en Methodenleer (1 buitengewoon docent)

Zij die personen kennen die voor deze funktie geschikt geacht kunnen worden mogen deze ook voor-
dragen.

Voor inlichtingen kan men zich wenden tot het dagelijks bestuur van de Sociaal-Economische Fakulteit,

Doekhiweg 18A, Paramaribo.

Schriftelijke sollicitaties, vergezeld van een curriculum vitae met opgave van referenties v5r 30 januari

1978 te richten aan het CollegevanCuratoren, Bureau Universiteit, gevestigd in het Onafhankelijkheids-

hotel aan de Kleine Waterstraat 8, Paramaribo.

27

0
d e rijksoverheid vraagt

economen
(mnl./vrl.)
voc. 7-375510936

voor het Ministerie van Financien
t.b.v. de Inspectie der Rijksfinanciën, Bureau Beleidsanalyse

De Inspectie der Rijksfinanciën is werkzaam op het terrein van de coördinatie van het financiële
beleid van de onderscheidene departementen en weegt daarbij prioriteiten af tav. de uitgaven
van de Rijksoverheid.

Taak: van het Bureau Beleidsanalyse: maken van dieptestudies m.n. wetenschappelijk verantwoorde analyses van meer tijd vragende onderwerpen, die verband houden met de budgeffaire keuze
problematiek
;
maken van breedtestudies op hetzelfde vakgebied m.n. opsporen en analyseren van dwarsverbanden en knooppunten in het budgettaire beleid van twee of meer departementen. Het Bureau Beleidsanalyse werkt als stafbureau van de leiding van de Inspectie der Rijksfinanciën.

Vereist: doctoraal examen economie
;
aantoonbare belangstelling voor wetenschappelijk werk op
ht terrein van de openbare financiën (micro-economische en bestuurlijke richting).

Standplaats: ‘s-Gravenhage.

Salaris: afhankelijk van leeftijd en ervaring max. f5713,- per maand.

Sollicitaties inzenden v66r 27 januari 1978.

wetenschappelijk medewerkers
(mnl.Ivrl.)

voor het Ministerie van Volksgezondheid en Milieuhygiene
t.b.v. het Bureau van de Raadadviseur Lange Termijn Planning

Het stafbureau van de Raadadviseur Lange Termijn Planning heeft als centrale studiegroep o.m.
tot taak bij te dragen tot: de ontwikkeling en wetenschappelijke onderbouwing van een integrale visie op het taakgebied van het departement
;
de wetenschappelijke ondersteuning van de beleids-ontwikkeling van de Directoraten-Generaal (van de volksgezondheid en voor de milieuhygiëne); – participatie in de voorbereiding van de programmering van het onderzoekbeleid en in de begelei-
ding van onderzoekprojecten.
Men zal bereid moeten zijn te functioneren in een multidisciplinair team van wetenschappelilke
onderzoekers. De taken bestaan uit het zelfstandig verrichten van analyses, waarbil de nadruk ligt
op de relevantie voor het beleid en de vraagstelling van de departementsleiding.

Hiertoe worden gevraagd:

econometristof econoom met kwantitatieve belangstelling
vac.
nr
. 7-376810936

Taak: volgen van het aanbod, het gebruik en de financiering van het complexe voorzieningen-patroon. De analyses spitsen zich toe op het fraceren van knelpunten (om. het functioneren van
preventie en eerste lijn), het onderkennen van substitutiemogelijkheden tussen voorzieningen, het
ontwerpen van alternatieve financieringswijzen en hef stimuleren van beleidsalternatieven. Hierbij
wordt gebruik gemaakt van een model, dat nog in ontwikkeling is en verdere uitbouw en
detaillering behoeft.

sociaal-wetenschappelijk medewerkers
vac. or.
7-376910936

Taak: volgen van de ontwikkelingen op sociaal terrein, m.n. de rol en invloed van de omgevings-
factoren (sociaal en fysiek milieu) t.a.v. de gezondheid en de gezondheidsbeleving van de bevolking
(en de consequenties daarvan o.a. in termen van medische consumptie). Door sociaalwetenschappelijke
analyses moet een bijdrage worden geleverd tot het ontwikkelen van instrumenten voor een
toekomst gericht overheidsbeleid. Het streven is er op gericht kwalitatieve signalen en fendenzen
zodanig te interpreteren dat een model voor beleidsalternatieven kan worden ontwikkeld.

Vereist: voltooide universitaire opleiding in een der genoemde richtingen
;
brede oriëntatie op sociaal
en economisch terrein, met aantoonbare belangstelLing voor het werkgebied gezondheidsiorg en
gezond heidsbescherm ing.

Voor. beide functies geldt:
Standplaats: Leidschendam.

Salaris: afhankelijk van leeftijd en ervaring max. f4933,- per maand.

Tel. inlichtingen worden verstrekt door de Raadadviseur Lange Termijn Planning dr. P. C. J. van Loon
en drs. F. F. H. Rutten, onder nr. (070) -209260.

Sollicitaties inzenden v66r 10 februari 1978.

Bovengenoemde salarissen zijn exclusief 8% vakantie-uitkering.

Schriftelijke sollicitaties, onder het bij de gewenste functie vermelde vacaturenummer (in linker-
bovenhoek van brief en enveloppe en voor elke vacature een afzonderlijke brief), zenden aan de
Rijks Psychologische Dienst, Prins Mauritslaan 1. Corr. adres: Postbus 20013,2500 EA ‘s-Gravenhage.

28