De kortzichtige jacht op rendement
Aute ur(s ):
Witteloostuijn, A. van (auteur)
Hoogleraar Economie aan de Rijksuniversiteit Groningen.
Ve rs che ne n in:
ESB, 84e jaargang, nr. 4223, pagina 703, 1 oktober 1999 (datum)
Rubrie k :
Prikkel
Tre fw oord(e n):
Het heilige geloof in de Nieuwe Economie heeft politiek Den Haag in zijn ban gekregen. De Nieuwe Economie gaat dan ook gepaard
met veelbelovende vergezichten. Immers: ten gevolge van de radicale verbeteringen in economische processen kan het digitale
werelddorp uitzien naar een lange periode van duurzame voorspoed. Het gouden duo digitalisering en mondialisering verricht
economische wonderen. Een dergelijk geloof maakt echter blind. Van digitalisering noch mondialisering is veel terug te vinden in de
statistieken. Twee weken zijn hiervoor in esb al enkele overtuigende bewijzen op een rijtje gezet 1.
De Nieuwe Economie moet daarom niet worden gezocht in digitalisering en mondialisering. De drijvende kracht achter het polderwonder
van de jaren negentig is een andere vorm van internationalisering: de onstuitbare wereldopmars van het neo-liberale
aandeelhouderskapitalisme. De uiting daarvan is dat in navolging van vooraanstaande Amerikaanse voorbeelden het Nederlandse en
Europese grootbedrijf van karakter aan het veranderen is. Het moderne wereldbedrijf is een monomane jager op aandeelhouderswaarde.
Het is daarom noodzakelijk de ene verhoging van de rendementen op de andere stijging van de winsten te stapelen. De consequenties
daarvan zijn verstrekkend 2.
De jacht op permanente winststijgingen gaat gepaard met een continue zoektocht naar efficiëntieverbeteringen. Aan de debetzijde van
de balans zijn deze snel te vinden: met behulp van saneringen kunnen direct resultaten worden geboekt via de daling van de kostenpost
‘salarissen’. In Nederland geeft topsaneerder Koninklijke Olie/Shell het bezielende voorbeeld. In de jaren negentig heeft dit bedrijf de ene
reorganisatie laten volgen door de andere sanering. In de woorden van de voormalige topman Cor Herkströter: ‘There Is No
Alternative'(TINA) en ‘reorganiseren is een permanent proces’. Zijn opvolger Mark Moody-Stuart is dezelfde mening toegedaan 3. Het
gevolg is dat het aantal Shell-medewerkers met tienduizenden is teruggelopen. En het einde is nog niet in zicht. Inmiddels moet ook Shelldochter NAM eraan geloven. Binnen enkele jaren moet ten minste twintig procent van het personeel afvloeien.
Een cruciaal schaduweffect van de aandeelhouderswaardemanie is dat het geduld voor de uitvoering van lange-termijninvesteringen in
nieuwe processen en producten opraakt. Van een polderwonder op het niveau van onderzoek- en ontwikkelingsinvesteringen is
daardoor geen sprake – integendeel. Op de langere termijn is het sanerende grootbedrijf noch de Nederlandse economie daarbij gebaat. In
deze context is het opvallend dat geen enkele van de Nederlandse saneerondernemingen is terug te vinden in de prestatie-toptien in het
recente onderzoek van de Boston Consulting Group 4. In de periode 1994-1999 zijn het vooral de groeiende in plaats van de sanerende
grootbedrijven – zoals Aegon, Randstad, Getronics, Ahold en Heineken – die eruit springen in termen van aandelenrendement. Met
andere woorden: na verloop van tijd blijkt geduld te lonen. Investeren in groei leidt uiteindelijk tot betere prestaties dan saneren in krimp.
Helaas is dat besef nog nauwelijks doorgedrongen tot topondernemend Europa. Zelfs Frankrijk dat lange tijd volhield dat de Franse
economisch-sociale orde zijn eigen gezicht zou behouden 5, is imiddels gevallen. Het recente voorbeeld van Michelin is illustratief 6. De
Franse banden- en kaartenproducent heeft enkele weken geleden een dubbele boodschap verspreid: de winst is met twintig procent
gestegen, en in drie jaar tijd moeten 7.500 banen verdwijnen. De reactie van de Parijse beurs was veelzeggend: de koers van het Michelinaandeel vloog met 12,5 pocent omhoog. Deze opgewekte reactie is bijzonder wrang in een land dat te kampen heeft met een hardnekkig
hoog werkloosheidpercentage van ongeveer elf procent.
Met de val van Frankrijk zijn de vooruitzichten op een eigenwijze Europese koers verder verslechterd. En dat is een gemiste kans. De
nieuw-economische verharde maatschappelijke verhoudingen worden met grote voortvarendheid in de Europese Unie verspreid. En treurig maar waar – Nederland vervult hierbij met verve de rol van pionier. Aandeelhouderswaarde vormt het richtsnoer voor
ondernemend Nederland. En helaas gaat deze hijgerige richtlijn veel te vaak gepaard met de nadruk op het behalen van kortetermijnresultaten via kostenbesparende saneringen. Het is niet te hopen dat polderwonder Nederland hiervoor in de eerste helft van het
volgende millennium de rekening gepresenteerd krijgt in de vorm van oud-economische malaise
1 H.A. Keuzenkamp, Over Nieuwe Economie en oude politiek, ESB, 17 september 1999, blz. 657.
2 Deze argumentatie wordt uitvoerig belicht in A. van Witteloostuijn, De anorexiastrategie: over de gevolgen van saneren, De
Arbeiderspers, 1999.
3 Bijvoorbeeld: Worst result for Shell in a century, in The Times, 12 februari 1999.
4 Amerikaanse bedrijven overtreffen Europese concurrentie: groeistrategie levert volgens onderzoek meer rendement op dan
herstructureringen, de Volkskrant, 14 september 1999.
5 Martin Sommer, Dekolonisatie Franse economie, de Volkskrant, 16 september 1999.
6 Michelin verweert zich tegen krititiek op sanering, NRC Handelsblad, 13 september 1999.
Copyright © 1999 – 2003 Economisch Statistische Berichten (www.economie.nl)