De huidige samenleving lijkt vooral ingericht te zijn op het mijden van risico, terwijl het omgaan met risico de peiler van vooruitgang is. Om die vooruitgang te realiseren moeten relaties minder bouwen op schuldcontracten met rigide rechten en verplichtingen en meer op basis van vertrouwen en wederzijdse kwetsbaarheid.
Relaties
Relaties tussen mensen zijn nodig voor groei en verwondering, maar gaan ook gepaard met onzekerheid en kwetsbaarheid. Angst voor onzekerheid en de daaruit voortvloeiende vergaande zelfbescherming resulteert in meer, in plaats van minder onzekerheid. Deze veiligheidsparadox geldt zowel op kleine schaal als op het niveau van de economie als geheel en de financiële markten. Door een verbeten verlangen het leven te beheersen worden relaties bestuurd door verhandelbare financiële instrumenten en rigide contracten. Deze contracten zijn onvoldoende flexibel om in te spelen op onvoorziene omstandigheden en laten vaak te weinig ruimte voor creativiteit, ondernemerschap en intrinsieke motivatie.
Financiële crisis
Recente inzichten onderstrepen het belang van een meer relationele manier van economie bedrijven. Neem de financiële crisis. Financiële markten zijn steeds verder gegaan in het verhandelen van financiële instrumenten. De grote verhandelbaarheid van relaties kende grote voordelen. Het bood beleggers de flexibiliteit om portefeuilles aan te passen aan nieuwe omstandigheden en inzichten. Ook kon verhandelbaarheid partijen disciplineren op straffe van het verlies van vertrouwen van de markten.
Verhandelbaar
Maar het verhandelbaar maken van relaties op financiële markten sloeg door. Kapitaalverschaffers konden snel van hun waardepapieren af, de prikkel voor kapitaalverschaffers om de relatie te versterken met de partijen die geld nodig hadden verdween. De ‘financialisering’ van relaties leidde tot anonimiteit die zelfs zulke groteske proporties kreeg dat niemand van niemand wist hoe groot het risico was en wie het eigenlijk precies liep. We kennen de afloop.
Betrokkenheid
Gezonde relaties vereisen wederzijdse kwetsbaarheid door een zekere mate van betrokkenheid en een beperking van verhandelbaarheid. De economie kan minder kwetsbaar voor financiële crises worden door meer risicodragend vermogen in plaats van schuld te benutten in de financieringsrelatie tussen vermogensbezitters en ondernemers. Het voordeel is dat risico’s gedeeld worden tussen de kapitaalverschaffers en degenen die het vermogen benutten. Niet langer wordt volledige terugbetaling geëist als het slecht gaat met de gefinancierde partij. De verbondenheid tussen kapitaalverschaffer en gefinancierde partij sluit aan bij de renteverboden in sommige religieuze tradities. Bij risicodragend vermogen ligt de beloning voor de vermogensverschaffers niet van te voren vast, maar is deze afhankelijk van de gerealiseerde winstgevendheid.
Risicodragend
Risicodragend vermogen vereist meer vertrouwen van de kapitaalverschaffer omdat de gefinancierde partij risico’s kan afwentelen op financiers. De kapitaalverschaffers en de gefinancierde partner moeten elkaar leren kennen om goed in te kunnen schatten of het risico verantwoord is. Kapitaalverschaffers kunnen minder gemakkelijk in veel verschillende projecten investeren, omdat hun tijd en energie om partners te leren kennen beperkt is. Dit begrenst de mogelijkheden om onzekerheden te spreiden. Risicodragende financiering vraagt om sterke lange termijn relaties.
Stappen
Recentelijk heeft men al enige stappen de goede kant op gezet. Toezichthouders vragen van banken dat ze hun risicodragende vermogen versterken en houders van bankobligaties delen in de verliezen van banken voordat de overheid te hulp schiet. Banken op hun beurt vragen bedrijven het eigen vermogen te versterken voordat ze leningen verstrekken. Ook woningbezitters kunnen minder lenen tegen de waarde van hun woning en moeten een groter deel van hun huis financieren met eigen geld. Risico’s die pensioenfondsen nemen komen steeds meer bij de deelnemers te liggen, die daarmee ook meer risicodragend kapitaal verschaffen aan de fondsen.
Verdere stappen
Om het aandeel risicodragend vermogen ten opzichte van schuld te vergroten moet de fiscale bevoordeling van schuldfinanciering worden teruggebracht. Ook kunnen belastingen op het financieren met eigen vermogen worden verlaagd, bijvoorbeeld door ook de kosten van risicodragend vermogen aftrekbaar te maken voor de vennootschapsbelasting.
Balans
De uitdaging is om een balans te vinden tussen het voorkomen van risico’s en het accepteren van onzekerheid. Het bepalen van de reikwijdte van de eigen verantwoordelijkheid is wellicht de moeilijkste opdracht voor de mens. De moderne samenleving vertrouwt bij het omgaan met onzekerheden te zeer het schijnbaar uitbannen van alle onzekerheid. Wie de hemel op aarde wil creëren door onzekerheid geheel uit te sluiten, dreigt terecht te komen in de hel van onvrijheid en wederzijdse beheersing.
Veiligheidsparadox
De veiligheidsparadox ontstaat mede doordat mensen zich minder coöperatief opstellen als anderen hun vrijheid te zeer inperken. De intrinsieke motivatie om elkaar te dienen moet worden gekoesterd. Dit vraagt van ons dat we elkaar vertrouwen geven. Waardevolle, creatieve menselijke relaties gaan daarom onvermijdelijk gepaard met onzekerheden. Alleen op basis van vertrouwen in weerbaarheid durven we feilbare mensen verantwoordelijkheid te geven en zelf verantwoordelijkheid te nemen. In een meer relationele wereld vertrouwt men niet alleen op wet- en regelgeving en het voortdurend verhandelen van beloften bij het besturen van relaties, maar ook op de langetermijnrelatie.
Tweesprong
Na de financiële crisis staan we op een tweesprong. De ene weg is de brede weg van angst, zelfbescherming en beheersing. De andere is de smalle weg van vertrouwen, onderlinge afhankelijkheid en creatieve vrijheid. Deze weg lijkt onzekerder, maar leidt naar een rijker leven.
FD essay 23 december, Lans Bovenberg is hoogleraar economie Tilburg University. Dit is een verkorte versie van een hoofdstuk in het boek ‘Economie draait niet om geld’.
Auteur
Categorieën