Een experiment met een basisinkomen is nodig om te ontsnappen uit de wereld van het repressieve sociale beleid van het huidige kabinet. Leeuwarden kan als culturele hoofdstad 2018 hierin een voortrekkersrol spelen.
Vrijheid
Wat gaan mensen doen als ze in vrijheid en zonder armoede leven? Je zou kunnen zeggen dat er twee scholen zijn. De ene school hanteert een negatief mensbeeld. Ik noem dit de school ‘Oblomov’, naar de bekende roman uit 1858 van de Russische schrijver Ivan Gontsjarov, waarin de hoofdpersoon de eerste 150 bladzijden niet uit zijn bed komt. Oblomovs passiviteit kost hem de liefde voor zijn Olga waarna zijn leven als een nachtkaars uitgaat.
Oblomov
De Oblomov school gaat er vanuit dat mensen met een basisinkomen op zak met bier en chips op de bank gaan liggen. Ze stoppen massaal met werken, de productiviteit giert achteruit en de samenleving zwelgt in lethargie.
Dendermonde
Tegenover de Oblomov school zetten we de ‘Dendermonde’ school, naar de Nederlandse schrijver Max Dendermonde, bekend van zijn roman ‘De wereld gaat aan vlijt ten onder’, waarin de hoofdpersoon zich verbaast over een laboratorium waarin hard gewerkt wordt aan de vraag hoe we nog harder kunnen werken. De titel van het boek is ontleend uit de bijbel (Prediker 4 vers 6): “Beter is een hand vol rust, dan beide vuisten vol zwoegen en najagen van wind”.
Kabinet
Het huidige kabinet toont zich een trouwe leerling van de Oblomov school. Mensen met een uitkering worden geconfronteerd met een naargeestig bouwwerk van controle, regeltjes, wantrouwen, verboden en beperkingen, allemaal bedoeld om te verhinderen dat ze Oblomovs worden. Per 1 januari 2015 moeten gemeenten als gevolg van de Participatiewet hun steentje bijdragen aan dit bouwwerk door aan te geven hoe ze invulling geven aan het begrip ´tegenprestatie´. Bijstandsgerechtigden worden daarbij teruggezet naar de tijd van koningin Wilhelmina waar men als werkloze kon gaan turfsteken in Drenthe. Uiteraard geldt een zelfgekozen vrijwilligerswerk hierbij niet als tegenprestatie.
Industrie
Om mensen aan het werk te helpen heeft het kabinet een werkloosheidsindustrie opgetuigd. Een bonte verzameling beleidsinstrumenten met als belangrijkste gemeenschappelijke kenmerken dat ze duur zijn en weinig opleveren.
Bewijs ontbreekt
De Oblomov school heeft veel trouwe volgelingen, maar weinig wetenschappelijk bewijs dat onze welvaart gediend is bij wantrouwen en repressie. Als econoom weten we weliswaar dat prikkels werken, maar we weten ook dat die alleen werken binnen de juiste context.
Schaarste
In de huidige context prikkels opvoeren leidt eerder tot een wereld die is beschreven door Sendhil Mullainathan en Eldar Shafir. In hun boek ´Schaarste´ laten de Amerikaanse hoogleraren overtuigend zien dat mensen die een tekort aan tijd, geld, voedsel of sociale contacten hebben, vaker verkeerde keuzes maken. Het heeft in die wereld weinig zin om prikkels op te voeren omdat die vaak tot nog meer schaarste leiden op een van de genoemde domeinen. Het opheffen van de tekorten kan wel leiden tot betere keuzes en daarmee verbetering van hun kansen. De theorie van Mullainathan en Shafir is vooral getoetst in ontwikkelingslanden. Het is interessant te bezien of in Nederland het opheffen van deze vormen van schaarste gaat werken.
Experiment
Het basisinkomen is een manier om dat te toetsen. Door mensen onconditioneel een bedrag te geven, kunnen we bezien hoe mensen zich gaan gedragen in vrijheid, zonder regeltjes, wantrouwen of repressie. Daarbij is participatie wel van belang, maar die participatie kan veel breder zijn dan alleen betaald werk. Ook mantelzorg, vrijwilligerswerk of kunst dragen immers bij aan de welvaart in een land.
Realisme
We kunnen het basisinkomen niet landelijk toetsen of op het niveau van de provincie Friesland, want dat is een te duur en onzeker avontuur. De slogan ‘Iedere Fries een basisinkomen: experiment of werkelijkheid’ waarmee aanstaande vrijdag in wijkcentrum MFC Het Mozaïek in Leeuwarden het experiment in Friesland aftrapt, is daarmee wel snedig en wervend maar niet erg realistisch.
Vrijwillig
Een experiment met een iets bescheidener opzet is wel mogelijk. Hierbij krijgt een deel van de Friezen een basisinkomen. Als enige tegenprestaties ziet de deelnemer af van zijn overige rechten op het gebied van toeslagen en uitkeringen en committeert zich om mee te doen aan het experiment. Er moet immers wel wat gemeten worden.
Leeuwarden
Zeker in Leeuwarden, waar wijken zijn die al enige tijd tot de armste in het land behoren en al tijden zonder succes geprobeerd is binnen de reguliere wet- en regelgeving om verandering te brengen, is zo’n experiment interessant. Misschien fleuren de bewoners van zo’n wijk wel helemaal op, worden in de vrijheid waarin ze gaan leven onvermoede kanten ontdekt en stijgt de welvaart. Dendermonde zegeviert en het experiment kan naar andere delen van het land uitgerold worden.
Onderzoek
Dit beeld is wel wat rooskleurig. Een langdurige achterstand op het gebied van bijvoorbeeld onderwijs en arbeidsparticipatie maak je niet met een enkele ingreep ongedaan. Het is van belang het experiment in ieder geval voor meerdere jaren te doen (liefst vijf jaar) om recht te doen aan de baten die zich pas na enkele jaren gaan manifesteren, met daarbij een goede nulmeting om de baten in kaart te kunnen brengen. Ook is het essentieel het experiment te ondersteunen met wetenschappelijk gefundeerd onderzoek en begeleiding voor burgers die met vragen zitten.
Rutte
Maar het is de moeite waard. Geloven we in Oblomov of in Dendermonde? Nu weten we het niet. Premier Rutte gaat er prat op dat de arbeidsmarkt aantrekt, maar het is volkomen onbewezen of dat aan het beleid ligt of aan de internationale conjunctuur. Ook is allerminst duidelijk dat arme wijken in Friesland hiervan in dezelfde mate gaan profiteren als in de Randstad. Het vermoeden bestaat van niet, waardoor de ongelijkheid in het land dreigt toe te nemen.
Friesland
Friesland kan de rest van Nederland laten zien wat er gebeurt als mensen in vrijheid handelen. De rest van wereld zal meekijken, want iedereen wil wel zien of de theorie van Mullainathan en Shafir ook in een westers ontwikkeld land overeind blijft en de strijd tussen Dendermonde en Oblomov beslist wordt in het voordeel van eerstgenoemde. Een mooiere uitdaging als culturele hoofdstad is moeilijk denkbaar.
Verscheen in het Friesch Dagblad 4-3-2015. Canoy is de hoofdspreker bij het gesprek over een Fries experiment met het basisinkomen op vrijdag 6 maart 17u in wijkcentrum MFC Het Mozaïek in Leeuwarden.
Auteur
Categorieën