Megatrends
Niet alleen het conjunctuurherstel, de hoge rente, de kruisraket en de fitheidsrage zijn vanuit de Verenigde Staten deze kant
op gekomen, maar ook de meeste maatschappelijke ontwikkelingen die in West-Europa aanslaan, zijn van Amerikaanse origine
en daarna de oceaan over komen waaien. Daarom is het interessant er kennis van te nemen wat een professionele ,,trendwatcher” op dit moment als fundamentele ontwikkelingen in de
Amerikaanse samenleving meent waar te nemen. In zijn boek
Megatrends 1) onderscheidt John Naisbitt tien grote veranderingen die de Amerikaanse samenleving in een nieuwe richting sturen en haar wezenlijk van karakter doen veranderen.
De manier waarop Naisbitt deze ,,megatrends” heeft opgespoord is door een inhoudsanalyse van artikelen in lokale
kranten. Volgens Naisbitt ontstaan nieuwe trends en ideeen niet
in New York of Washington, maar op plaatselijk niveau, in steden en dorpen verspreid over het hele land. Daarom heeft hij gedurende een periode van 12 jaar het plaatselijke gebeuren in de
VS geanalyseerd aan de hand van meer dan 2 miljoen kranteartikelen in lokale nieuwsbladen. ,,Daaruit zie je langzamerhand
de grote lijnen van een nieuwe samenleving te voorschijn komen”, aldus Naisbitt. Welke zijn de ,,megatrends” die Naisbitt
onderscheidt?
1. De ontwikkeling van een industriele samenleving naar een
informatiemaatschappij. ,,In de jaren zestig begon men te spreken over de post-industriele samenleving, het is nu duidelijk dat
dit de informatiemaatschappij is”, aldus John Naisbitt. Verreweg het grootste deel van de beroepsbevolking in de VS houdt
zich al met het vergaren, verwerken of verspreiden van informatie bezig. De werkgelegenheid in de traditionele industriele sectoren is in de jaren zeventig steeds verder afgebrokkeld, maar er
zijn miljoenen nieuwe banen in de informatiesector gecreeerd.
Niet geld (kapitaal), maar informatie is op dit moment de belangrijkste strategische factor in het economische proces en kennis is
de nieuwe bron van (economische) macht. We zijn er in onze manier van denken, onze opvattingen en onze beslissingen veelal
nog niet op ingesteld, aldus Naisbitt, maar de informatiemaatschappij is al op allerlei manieren in ons beroeps- en prive-leven
doorgedrongen. Het lijdt geen twijfel, dat de transitie van een industriele samenleving naar een informatiemaatschappij de belangrijkste trend van onze tijd is
2. De technologische ontwikkeling roept sociaal-psychologische readies op, aldus Naisbitt, die in zekere zin een tegenwicht
tegen te eenzijdige technocratisering vormen. Zo kan de fitheidsrage worden verklaard uit het gebrek aan beweging dat het gevolg
is van de automatisering. De ,,high tech” in de medische sector
heeft een nieuwe belangstelling voor eenvoudige eerste-lijnszorg,
thuisgeboorten en buurtklinieken doen ontstaan. Het oprukken
van de onpersoonlijke technologic is gepaard gegaan met een
herwaardering en intensivering van sociale contacten. De tegenhanger van het geweldige aanbod van informatie is de snel om
zich heen grijpende ,,personal growth”-beweging en zelfs het
ontstaan van een nieuwe godsdienstigheid. Men is op zoek naar
een evenwicht tussen het technologische en het menselijke aspect:
een balans tussen ,,high tech” en ,,high touch”.
3. Van een nationale economic naar een wereldeconomie. De
internationale vervlechting tussen economieen is sterk toegenomen. Nieuwe industrielanden zijn opgekomen en er vindt een wereldwijde herallocatie van industriele produktie plaats. Niet langer domineren de VS de wereldeconomie. Dat maakt, behalve
een structurele aanpassing van de Amerikaanse economie, ook
een herbezinning op de politieke hegemonie van de VS in de wereld noodzakelijk.
4. Van korte-termijndenken naar lange-termijndenken. Onder invloed van de snelle veranderingen in technologieen en
markten worden ondernemingen gedwongen over te schakelen
van korte- op lange-termijndenken. De kwestie is niet wat het resultaat van het volgende kwartaal zal zijn, maar wat de markt is
waar men over een paar jaar op wil zitten ten einde te overleven.
Niet alleen voor bedrijven, maar ook voor politieke partijen,
vakbonden, universiteiten en andere organisaties geldt dat zij in
de snel wisselende omstandigheden hun taakopvatting voortdurend moeten aanpassen en zich moeten afvragen wat hun rol in de
nabije toekomst zal zijn. Op straffe van verdwijnen. Onder invloed van deze noodzaak neemt de orientatie op de lange termijn
toe, aldus Naisbitt.
ESB 16-5-1984
5. Van centralisatie naar decentralisatie. Centrale structuren
brokkelen overal in Amerika af, volgens Naisbitt. In het openbaar bestuur winnen lokale initiatieven aan betekenis bij gebrek
aan effectieve centrale oplossingen. In het bedrijfsleven verschuiven beslissingsbevoegdheden van het hoofdkantoor naar
lokale vestigingen. De bevolking trekt weg uit de grote steden
naar kleinere plaatsen en het platteland. De ,,economies of scale”, die in het industriele tijdperk tot centralisatie leidden, gelden
in de informatiemaatschappij niet meer, want de verwerking van
informatie kan met behulp van de moderne communicatiemiddelen decentraal geschieden. Economische, sociale en politieke ver-.
anderingen verlopen niet langer ,,top-down”, maar ,,bottomup”.
6. Van institutionele voorzieningen naar zelfhulp. Decennia
lang hebben de overheid, het schoolsysteem, het bedrijf, het medische opvangsysteem, het sociale opvangsysteem e.d. als buffers gefungeerd tegen de kwade kansen van het leven, maar langzamerhand zijn we gaan leren alleen op onszelf te vertrouwen, aldus Naisbitt. Door gezondere leefgewoonten en meer aandacht
voor voeding nemen we de zorg voor onze gezondheid weer meer
zelf ter hand. De bemoeienis van ouders met de schoolopleiding
van hun kinderen is zeer sterk toegenomen. De belangstelling
voor het zelfstandig ondernemerschap is spectaculair gestegen.
Op allerlei terreinen is doe-het-zelf in de plaats gekomen van professionele hulp. Het vertrouwen in de officiele instanties is afgenomen; men gaat de problemen zelf oplossen.
7. Van een representatieve democratie naar een participerende democratic. Er is een sterk toegenomen behoefte aan participatie in bestissingen die de persoonlijke omstandigheden van
mensen raken. Burgers, werknemers, consumenten en aandeelhouders nemen niet langer zo maar genoegen met wat er over hun
belangen wordt beslist, maar wensen mee te praten over de
besluiten die in het openbaar bestuur, in het bedrijf, op de markt
e.d. worden genomen. Dat vergt een heel andere organisatie van
de besluitvorming en wijze van leiding geven dan in het verleden
veelal gebruikelijk was.
8. Van hierarchische organisaties naar netwerkorganisaties.
De noodzaak van veelvuldige en wisselende contacten door de
hele organisatie heen en met de buitenwereld maakt netwerkorganisaties in situaties waarin veel informatie moet worden uitgewisseld veel effectiever dan pyramidale organisaties die barrieres
opwerpen. Daarom wint de netwerkorganisatie volgens Naisbitt
momenteel snel terrein. Zowel de organisatie als de personen
daarbinnen profiteren er sterk van wanneer geen enkele mogelijkheid wordt geblokkeerd. De netwerkorganisatie is de organisatievorm die het beste bij de informatiemaatschappij past.
9. De verschuiving van Noord naar Zuid. In de VS verschuift
het zwaartepunt van de economische activiteit steeds meer van de
as New York-Chicago naar Houston-Los Angeles. De groeisectoren in de economie blijken ergens anders te zijn gelokaliseerd
dan in de oude industriegebieden. Het is interessant zich af te vragen of dergelijke verschuivingen zich ook in Europa voltrekken.
Voor ons land lijkt b.v. de relatieve opkomst van Zuid-Duitsland
als centrum van economische activiteit ten koste van het Ruhrgebied een ontwikkeling om rekening mee te houden.
10. Van of/of naar een ongekende diversiteit van keuzemogelijkheden. Vroeger trouwde je of je trouwde niet, je werkte van
negen tot vijf of je werkte niet, van de meeste produkten waren
maar een paar varieteiten verkrijgbaar; tegenwoordig zijn de
keuzemogelijkheden op vrijwel elk gebied enorm toegenomen,
aldus Naisbitt. Dit sluit aan bij de behoefte om de eigen identiteit
tot uitdrukking te brengen, zowel in het consumptiepatroon, het
werk, de persoonlijke relaties als in de eigen opvattingen en persoonlijke normen en waarden. Als we van die keuzevrijheid goed
gebruik maken, schept dat mogelijkheden die tot een enorme verrijking van het leven kunnen leiden, aldus Naisbitt. Daarom
besluit hij zijn Megatrends Amerikaans pathetisch, met de uitroep: ,,Mijn god, wat een fantastische tijd om in te leven”.
L. van der Geest
1) John Naisbitt, Megatrends. Ten new directions transforming our
lives, Futura Books, MacDonald & Co Publishers Ltd, Londen,
1984.
465