Economische deugden

ontwikkeling

Economische deugden
De democratische deugden van Kees Schuyt zijn ook
economische deugden. Tolerantie en begrip voor elkaar
bevorderen het maatschappelijk gewenst gedrag in een
pluriforme samenleving. Dat leidt tot intrinsieke motivatie om
externe effecten te internaliseren en verlaagt de transactiekosten in het maatschappelijk verkeer. In de moderne tijd is
er niet langer een conflict tussen kennis en deugden.

I

Frank den Butter
Hoogleraar Algemene Economie, VU Amsterdam

300

ESB 18

gemaakt wordt tussen louter op basis van kennis
handelen en deugdzaam handelen.
Op het eerste gezicht lijkt het onnodig om deugden
in het economisch denken in te passen. Immers,
de kennis neemt in dit denken een zo centrale
plaats in dat deugden er geen aparte functie hebben. Economisch handelen is, zo veronderstellen de
economen, gebaseerd op rationeel gedrag waarbij zo
goed mogelijk gebruik gemaakt wordt van beschikbare en tegen niet al te hoge kosten te vergaren
kennis. Dan lijkt het niet nodig verder over deugden
als drijfveer voor het economisch handelen na te
denken.
Bij nader inzien zijn er twee wegen waarlangs
deugden in de economische welvaartsanalyse een
plaats zouden kunnen vinden, namelijk (a) via de
veronderstelling van rationaliteit die bepalend is
voor het individuele gedrag, en (b) via de aggregatie
van individueel rationeel gedrag tot maatschappelijk
gewenst gedrag. Bij (a) gaat het om deugdzaamheid
ten opzichte van de individuele medemens, en bij (b)
om deugdzaamheid ten opzichte van de maatschappij waarbij men in het individuele handelen rekening
houdt met de kosten voor anderen die dat handelen
met zich meebrengt. In dit laatste geval bestaat een
verband tussen deugdzaamheid en de rol van waarden en normen (zie ook WRR, 2003).

n zijn Cleveringa-oratie van 2006 bespreekt
Kees Schuyt de rol van deugden in een democratische samenleving (Schuyt, 2006).
Essentieel daarbij is het onderscheid tussen
deugden en kennis: Deugd en kennis zijn niet tot elkaar te herleiden. Hiermee verwijst Schuyt naar Primo
Levi, die zich op zijn beurt weer op Dante baseert.
In vers XXVI van de Inferno beschrijft Dante zijn
ontmoeting met Odysseus. Dante krijgt van Odysseus
de waarschuwing dat de mensen niet gemaakt zijn
om als redeloze beesten te leven, “ma per seguir
virtute e conoscenzaâ€; in de vertaling van Frederica
Bremer, om deugd en kennis na te jagen. Daarbij zijn
deugd en kennis niet alleen de belangrijkste waarden
waarover de mens beschikt, in de belevingswereld
van Dante kunnen ze met elkaar in conflict komen.
Het nastreven van kennis werd indertijd soms als
ondeugdzaam en dus als zondig ervaren.
In de economie staat kennis centraal maar wordt
Deugd als inbreuk op
niet tot nauwelijks over deugden gesproken. Deirdre
individuele rationaliteit
McCloskey (1997) heeft weliswaar een boekje
In de eerste gedachtegang is de deugd, en deugdgeschreven over de burgerlijke deugden die in de
zaamheid, op te vatten als een inbreuk op het
plaats dienen te komen van de zondeval (vices) van
volledig rationele, op beschikbare kennis gebaseerde
de economen, maar dat is een methodologische
gedrag van economisch handelende individuen.
discussie over het gebruik van statistische modellen
Kortom, de veronderstelling van nutmaximering,
en toetsingscriteria in de economie. In de sociologie
gegeven de kennis en preferenties. Het begrip
bestaat echter momenteel vanuit de deugdenethiek
rationaliteit wordt in dit kader van de economische
ruime aandacht voor de rol van deugden in het
welvaartsanalyse zeer breed opgevat. Ook vormen
maatschappelijk leven. Vanuit dat perspectief stelt
van schijnbaar irrationeel gedrag
dit artikel zich de vraag in hoeworden, via de beperkte mogelijkverre deugden van invloed zijn op
Economisch handelen heid en hoge kosten om informatie
de werking van de economie en
te verzamelen – bounded ratiohoe deugden een plaats kunnen
is, zo veronderstellen
nality – in het brede welvaartsvinden in het welvaartstheoretisch
de economen,
perspectief vanuit het rationaligedachtegoed van de economen.
Dit maakt
Daarbij komt ook de band tussen
gebaseerd op rationeel teitsbeginsel verklaard.deugden
een aparte plaats voor
economische deugden en kennis
gedrag waarbij zo
in dit verband bijna overbodig. De
aan de orde. Hiertoe moet eerst
neiging bestaat zelfs om vanuit de
beter afgebakend worden wat
goed mogelijk gebruik
(neoklassieke) welvaartstheorie
in dit verband met deugden en
gemaakt wordt van
ieder individueel gedrag als ratiokennis wordt bedoeld. In beide
neel te bestempelen. Irrationaliteit
gevallen gaat het om handelingsbeschikbare en tegen
is dan per definitie onmogelijk
perspectieven, dat wil zeggen
niet al te hoge kosten te en rationaliteit wordt een tautolouitgangspunten die bepalend zijn
gisch, niet falsifieerbaar begrip.
voor ons gedrag en handelen. Het
vergaren kennis
Zo kunnen allerlei vormen van
betekent dat er een onderscheid

mei 2007

altruïsme en reciprociteit verDe neiging van de burgers om zich aan de regels te houden,
klaard worden in het kader van
Een wereld waarin
neemt af en de controlekosten voor de overheid nemen toe.
een herhaald spel. Op de lange
Kees Schuyt in
een strikt onderscheid Hier komen de democratische deugden vande eerste plaats de
termijn gaat het bij deze vormen
beeld. Deugdzaamheid is in dit verband in
van altruïsme en reciprociteit toch
wordt gemaakt tussen
tolerantie om in belangenconflicten en meningsverschillen niet
om eigenbelang en dus om de
medestanders en de as als vijanden tegenover elkaar te staan, maar te onderkennen
rationaliteit van het maximeren
dat er verschillende opvattingen en preferenties zijn die alleen
van het eigen nut: wie goed doet,
van het kwaad, biedt
door met elkaar in gesprek te blijven, kunnen worden ondergoed ontmoet (zie bijvoorbeeld
een strijd tussen vijanden, maar
geen plaats aan de door kend. Dus geen antagonisme,tussen tegenstanders. Volgens
Fehr en Gächter, 1998). In het uihooguit agonisme, een strijd
terste geval dat altruïsme niet op
Kees Schuyt geschetste Schuyt ligt de specifiekheid van een democratie in de erkeneen andere manier verklaarbaar
en
van het
democratische deugden ning om legitimiteitautoritairconflict met de gelijktijdige weigeis, kan deze intrinsieke behoefte
ring
conflicten
te onderdrukken. Zo’n democratie
om goed voor de medemens te
erkent een pluralisme van waarden.
zijn, beschreven worden als een
Dit is tevens te zien als een afwijzing van het opkomend neoelement van de individuele welvaartsfunctie (of nuts- conservatisme, waarin het zwart-wit denken en het scheppen van vijandbeelden
functie). Het goed willen zijn voor een ander vormt
centraal staat. Een wereld waarin een strikt onderscheid wordt gemaakt tussen
dan onderdeel van de individuele preferenties. Dit
medestanders en de as van het kwaad, biedt geen plaats aan de door Kees
is dan ook naar mijn oordeel de enige plaats waar
Schuyt geschetste democratische deugden. Dat is ook een wereld waar de kosdeugden in de economische analyse op microniveau
ten van overheidsoptreden hoog kunnen oplopen. Voor democratische deugden
een rol kunnen spelen. Deugdzaamheid betekent in
is een ideologie gewenst, waarbij men openstaat voor discussie en voor comprodit verband dat wij een intrinsieke behoefte hebben
misvorming bij kennisconflicten en verschillende preferenties. Deugden kunnen
goed voor anderen te zijn zonder dat we daar zelf
op deze wijze bijdragen om de taak van de overheid makkelijker te maken en de
enig gewin van ondervinden. Uit laboratoriumexpetransactiekosten van overheidsbeleid te doen verminderen. Dit geldt in drieërlei
rimenten blijkt inderdaad dat in spelsituaties waar
zin:
sprake is van onbekende tegenstanders en waar er
• snelle compromisvorming bij conflicten in geval van afwijkende preferenties
geen spelherhaling met herinnering is, proefperten aanzien van de herverdeling;
sonen toch een zekere mate van altruïsme en/of
• minder standvastigheid in het behoud van eigen standpunten in kennisconflicreciprociteit vertonen die ook vanuit de meest brede
ten en meer geneigdheid om in een gezamenlijke uitwisseling van argumenten
opvatting van rationaliteit niet verklaarbaar is. Dat
tot een oplossing te komen, en
is dan inderdaad de kleine plaats die beschikbaar is
• betere internalisering van externe effecten van individueel gedrag.
voor economische deugdzaamheid op microniveau.
Zeker in dit laatste geval komt de eigen verantwoordelijkheid van bedrijven en
burgers om de maatschappij niet op te zadelen met de kwalijke gevolgen van
Deugd ter bevordering van de
op individueel gewin belust gedrag, pregnant in beeld. Het is dan niet zozeer de
maatschappelijke welvaart
individuele medemens voor wie men deugdzaam is, maar de maatschappij en/of
Het bovenstaande toont dat de brede opvatting
gemeenschap in zijn geheel. Anders gezegd, houdt de economische deugd hier in:
van rationaliteit weinig ruimte laat voor inbreng van
het nemen van een individuele verantwoordelijkheid voor een collectief belang.
deugden op het microniveau van de individuele
medemens. Daarom ligt het meer voor de hand om
Welke deugden?
de deugden via de overgang van optimaliserend
Om beter deze rol van deugden in de economie te kunnen specificeren is het
individueel gedrag naar maatschappelijk gewenst
de vraag hoe deze aanduiding van de economische deugdzaamheid aansluit
gedrag in het economisch denken binnen te brenop de uitwerking die Kees Schuyt aan zijn democratische deugd van tolerantie
gen. Er zijn allerlei redenen waarom de som van de
geeft. Volgens Schuyt omvatten die democratische deugden in meer praktische
individuele gedragingen niet automatisch tot een
zin de volgende elementen: het leveren van een actieve bijdrage aan de samenmaatschappelijk optimum leidt. Dan is er aanleiding
leving in plaats van een passieve berusting, het openstaan voor meerstemmigvoor overheidsingrijpen: herverdeling, voorziening
heid, hoor en wederhoor in dagelijkse conflicten als een vanzelfsprekend iets
van collectieve goederen, opheffen van marktfalen
beschouwen, het niet onderdrukken van een afwijkende mening, het besef dat
en verzorgen van een goede marktwerking. Het projouw mening zich door goede argumenten van de ander kan aanpassen, het
bleem bij dit overheidsoptreden is dat het flink wat
ontwikkelen van een goed gevoel voor verhoudingen, het kunnen onderscheikosten met zich meebrengt. Daarbij is het zaak de
den van hoofd en bijzaken, gevoel voor fair play, niet te vroeg dramatiseren
kosten van het overheidsoptreden zo laag mogelijk te
of gemakkelijk generaliseren, en vooral: het vertonen van burgermoed, dat wil
houden. De kosten van het overheidsbeleid bestaan
zeggen het opkomen voor andermans rechten wanneer deze op onrechtvaardige
voor een deel uit transactiekosten, zowel voor de
wijze worden geschonden. Schuyt plaatst hierbij nog de interessante gedachte
overheid zelf die er voor moet zorgen, en erop toedat deze democratische deugden niet onderhevig zouden zijn aan de wet van
zien, dat burgers en bedrijven zich aan de gestelde
de schaarste. Vanuit de economische optiek is het daarbij de vraag in hoeverre
regels houden, als voor de burgers en bedrijven die
de waarde van de democratische deugden wisselt met het aanbod, bijvoorbeeld
aan die regels moeten voldoen en moeten tonen dat
vanwege netwerkexternaliteiten en schaalopbrengsten. Bovendien kunnen de
ze er zich aan houden. Deze kosten zullen hoger
democratische deugden, zoals Schuyt ze uitwerkt, weer de informatie oplezijn naarmate er meer onenigheid over de (goede)
veren dat deze vorm van deugdzaam gedrag de eigen transactiekosten doet
bedoelingen van de overheid bestaat en naarmate
afnemen, bijvoorbeeld omdat dan betere en snellere resultaten in onderhanhet draagvlak voor het overheidsoptreden geringer is. delingen worden bereikt. In dat geval is het handelen volgens de vereisten van

ESB 18

mei 2007

301

democratische deugdzaamheid een vorm van rationeel gedrag
dat goed is voor de eigen welvaart.
In de visie van Schuyt
Zoals vermeldt is de hier beschreven economische rol van
staan deugden aan de
deugden verbonden met de betekenis die waarden en normen in
de economie hebben. In de visie van Schuyt staan deugden aan
oorsprong van waardende oorsprong van waarden- en normensystemen, maar dezelfde
en normensystemen,
deugden behoeven niet noodzakelijkerwijs tot gelijke waardenen normensystemen te leiden. Dezelfde deugden kunnen in
maar dezelfde
verschillende geloofs- en levensovertuigingen juist tot afwijkende
deugden behoeven niet
waardensystemen leiden en daarmee tot verschillende gedragsnormen. Vanuit het economische gedachtegoed brengt een zenoodzakelijkerwijs tot
kere mate van gemeenschappelijkheid van waarden en normen,
gelijke waarden- en
net zoals een gemeenschappelijke taal of dezelfde juridische regels, netwerkexternaliteiten met zich mee – men begrijpt elkaar
normensystemen te
beter en er ontstaan minder coördinatieproblemen (Den Butter
leiden
en Mosch, 2003). Dit betekent een welvaartsvoordeel en vormt
een argument waarom het waarden- en normensysteem onderdeel van overheidsbemoeienis kan zijn. Schuyt betoogt dat het
begrip voor de gemeenschappelijkheid van waarden- en normensystemen, en voor de verschillen daartussen, duidelijker wordt wanneer men kijkt
naar de in elk geloof of waardesysteem nagestreefde deugden. Het impliceert dat
ook de mate van gemeenschappelijkheid van waarden en normen, en de daarmee
verbonden positieve netwerkexternaliteiten beter begrepen worden wanneer men
de er aan ten grondslag liggende deugden onderkent en kent. De democratische
deugd van de tolerantie, met de door Schuyt aangeduide praktische uitwerkingen,
overstijgt de verschillen in waardesystemen en biedt daarom een goed uitgangspunt voor de uit het oogpunt van netwerkexternaliteiten gewenste zekere mate
van gemeenschappelijkheid van waarden en normen. Dan zijn de democratische
deugden ook economische deugden, in de zin dat ze de maatschappelijke welvaart
bevorderen.
Deugden mogen dan in deze bewoording nog geen onderwerp van economische
theorievorming zijn geweest, voor tolerantie geldt dat wel (zie Corneo en Jeanne,
2006, en de aldaar aangehaalde literatuur). Het gaat daarbij om de vraag in
hoeverre ouders aan hun kinderen vaste waarden- en normensystemen doorgeven. Indien de verwachting is dat de kinderen in een gesloten maatschappij
zullen leven, waar een bepaald waarden- en normen systeem dominant is en zal
blijven, zal aan de kinderen uitsluitend dat waarden- en normensysteem worden
aangeleerd. Dit is op te vatten als vorm van neo-conservatisme. Wanneer echter
verwacht wordt dat de kinderen te maken krijgen met verschillende waarden- en
normensystemen, en met onverwachte veranderingen in gedragbepalende normen, is het beter de kinderen te leren leven met afwijkende waarden en normen.
Dit impliceert tolerantie ten opzichte van anders denkenden. Vanuit welvaartstheoretische beginselen kan volgens deze theorie worden aangetoond dat een
dergelijke open blik naar de maatschappij endogeen ontstaat (Corneo en Jeanne,
2006). Zo levert deze theorie dus zelfs een economische verklaring voor democratische deugden.

Besluit
Anders dan in de tijd van Dante wordt het vergaren van zo veel mogelijk kennis tegenwoordig niet als zondig ervaren. Toch blijft het nodig om deugdzaam
gedrag te onderscheiden van op kennis gebaseerd rationeel gedrag. Immers, in
een situatie waarin een praktische beslissing nodig is, kan het verzamelen van
voldoende kennis zeer kostbaar en tijdrovend zijn. Wachten met het nemen van
de beslissing kan dan betekenen dat het paard achter de wagen wordt gespannen. Dan is het beter snel een beslissing te nemen op basis van het intuïtieve en
in de menselijke aanleg verankerde gevoel voor wat nuttig voor de maatschappij
is. Het lijkt ongewenst dit intrinsieke gevoel voor deugdzaamheid – men kan ook
van sociaal altruïsme spreken – geheel en al door de economische rationaliteit te
laten verdringen. Van belang is hier een goed evenwicht te vinden. Economische
deugden vormen dan een aanvulling op het door kennis bepaalde rationele
economische handelingsperspectief. Deze aanvulling is bovendien welvaarts-

302

ESB 18

mei 2007

verhogend omdat economische
deugdzaamheid via de intrinsieke
motivatie om externe effecten te
internaliseren de maatschappelijke transactiekosten verlaagt.

Literatuur
Butter, F. den en R. Mosch (2003) Het nut van tegeltjeswijsheid;
waarden en normen als maatschappelijke smeerolie. Hollands
Maandblad 45, (12), 34–40.
Corneo, G. en O. Jeanne (2006) A theory of tolerance. CEPR
Discussion Paper Series, no. 5908.
Fehr, E. en S. Gächter (1998) Reciprocity and economics; the
economic implications of homo reciprocans. European Economic
Journal, 42, 845–859.
McCloskey, D.N. (1996) The Vices of Economists; the Virtues of the
Bourgeoisie. Amsterdam: Amsterdam University Press.
Schuyt, K. (2006) Democratische Deugden, Cleveringa-oratie
2006. Leiden: Leiden University Press.
WRR (2003) Waarden, Normen en de Last van het Gedrag.
Rapporten aan de Regering nr. 68, Amsterdam: Amsterdam
University Press.