Behalve wat verstokte nostalgici hoeft niemand terug te verlangen naar de tijden van de verzuiling. Katholieken trouwden niet met protestanten, liberalen niet met socialisten en het buitenland begon bij de dorpsgrens. Het leven was overzichtelijk, maar schraal.
Openbreken
Het openbreken van grenzen tussen verschillende groepen in Nederland heeft veel opgeleverd. Eén voordeel van de verzuiling is evenwel decennialang door de gevestigde orde veronachtzaamd: het belang van identiteit.
Gemeenschappen
Het verlangen naar hechte gemeenschappen is in eerste instantie in diskrediet gebracht door de hechte gemeenschappen zelf, doordat groepen zich ging afzetten tegen andere groepen. Wie niet voor me is, is tegen me.
Fascisme
Sinds de zestiger jaren wordt de hang naar een identiteit daarom al snel in het daglicht geplaatst van fascisten of, meer recent, van fundamentalisten die moeite hebben oude religieuze boeken in de moderne tijd te plaatsen.
Vertrouwen
Deze associatie is lang niet altijd terecht. Als mensen bij een groep horen, handelen ze vaker op basis van vertrouwen en langdurige relaties dan op basis van juridisch afdwingbare contracten en anonieme transacties. Vertrouwen verlaagt transactiekosten en maakt de samenleving hechter. De sociale normen die binnen een groep heersen maken het gemakkelijker om belangenconflicten op te lossen en kunnen daarom tot economische welvaart leiden.
Wrange vruchten
We plukken nu wrange vruchten van het verwaarlozen van deze functie van identiteit. De opkomst van populisme is een reactie op een onbeantwoord verlangen naar identiteit. Hoe stuitend Donald Trump of Geert Wilders zich ook gedragen en hoe onheus of onbeschaafd hun aanvallen naar andere groepen ook zijn, één dingen snappen ze heel goed. Het volk verlangt naar identiteit en dat verlangen is niet fascistoïde of fundamentalistisch. Het ontkennen van het nut van identiteit maakt dat burgers zich nog meer onbegrepen voelen en maakt populisten alleen maar populairder. Een gezond verlangen naar identiteit kan dan ontaarden in ongezond nationalisme en xenofobie.
Geloofwaardig plan
Willen de traditionele middenpartijen hun achterban terugwinnen, dan zullen ze na het zomerreces met een geloofwaardig plan moeten komen. Populisme light (’niet alle moslims zijn terroristen’) is al geprobeerd en mislukt. Een leestip voor onder de parasol heb ik alvast: Identy Economics, van George Akerlof en Rachel Kranton.
Open samenleving
Als we in een complexe samenleving willen blijven samenwerken met grote groepen onbekende mensen moeten we investeren in identiteit, anders rest ons wantrouwen, vervreemding en plat populisme. De geschiedenis leert dat een open samenleving de grootste kans op vrede en welvaart biedt. Deze geschiedenis krijgt alleen een passend vervolg als burgers zich voldoende herkennen in die samenleving.
FD column 1-8-2016
Auteur
Categorieën