De afgelopen weken is er in het Financieele Dagblad flink gedebatteerd over de toekomst van de Nederlandse economie. Lex Hoogduin gooide een flinke steen in de vijver die reactie vanuit wetenschap, politiek en beleid heeft losgemaakt. Wat mij het meest boeit is de toekomstige arbeidsmarkt. Veel van de beschouwingen gaan er van uit dat de huidige trends kunnen worden geëxtrapoleerd, zodat al het ongeschoolde werk in Afrika zal worden verricht, het middenkader is verdwenen naar Azië en er in Nederland alleen nog plaats is voor de hooggeschoolde werknemer die zijn diensten louter digitaal aanbiedt op een internationale markt.
De onderliggende vraag die op dit moment onmogelijk te beantwoorden is, is de volgende: Hoe verdelen we de taken tussen verschillende mensen over ongeveer 20 jaar? Het antwoord op die vraag — die we ook in een scenariostudie in 2010 bij het CPB hebben beschouwd — hangt vooral af de ontwikkeling van de technologie, de belangrijkste stimulerende factor voor economische ontwikkeling. Technologische ontwikkelingen zijn echter onzeker en ingrijpend, niet te voorspellen en vrijwel niet te beïnvloeden door beleidsmakers. Beter gezegd: beleidsmakers moeten nu keuzes onder onzekerheid maken over een onbekende toekomst.
Vooral doorbraaktechnologieën stimuleren technologische en maatschappelijke veranderingen. Het is echter niet van tevoren bekend wanneer een dergelijke technologie er komt. De huidige doorbraaktechnologie die de verdeling van werk het meest raakt, is de informatie- en communicatietechnologie (ICT). ICT heeft een breed scala aan ontwikkelingen in de gehele samenleving op gang gebracht. En van die ICT hebben we nog wel een tijdje gemak (of last).
ICT wijzigt de taakverdeling op twee manieren: via CT en IT. CT vergemakkelijkt de overdracht van ideeën en informatie en stelt mensen in staat om de waarde daarvan snel te controleren en te beoordelen. Taken die vroeger sterk geïntegreerd waren, kunnen daardoor nu van elkaar worden losgekoppeld en door verschillende personen en op verschillende locaties worden uitgevoerd. Werknemers worden specialisten die vrij van plaats en tijd opereren en ook als zodanig beloond. Vandaag een superster, morgen ingehaald door een betere werknemer en gedumpt. De discussies over de fragmentatie van de wereldwijde productieketen en bijhorende verschuivingen en grilligheid van relatieve voordelen richting zich voornamelijk hierop.
IT vergemakkelijkt de manier waarop informatie wordt verwerkt. Veel routinematige taken zijn overgenomen door computers en expertsystemen die eindeloos dezelfde handeling uit te voeren. Er blijven echter mensen nodig voor de inbreng van creativiteit en voor het persoonlijke contact. Met behulp van IT kan één persoon een groot aantal taken zelfstandig uitvoeren. Werknemers worden manusjes-van-alles. Dit proces heeft bijvoorbeeld plaatsgevonden bij banken en verzekeringsmaatschappijen. Geautomatiseerde back offices maken bestanden aan over klanten, producten en processen. Het middenkader is hiervan wereldwijd het voornaamste slachtoffer.
Bij toekomstige ontwikkelingen kan het accent op CT of op IT liggen. Deze onzekerheid beïnvloedt de verdeling van arbeid en taken. CT leidt tot een verlaging van de kosten voor coördinatie en communicatie en tot verdere specialisatie. Hierbij wordt de mate van specialisatie begrensd door de kosten voor het coördineren van de verschillende taken. IT leidt echter tot een vermindering van de vraag naar specialistische hulp en input. Werknemers worden zelfstandiger, zowel wat betreft taken als face-to-face contacten. De rem op generalisatie is dat werknemers hun aandacht over veel taken moeten verdelen.
Welke kant gaan we op de komende ongeveer 20 jaar? Wat is de baan van de toekomst? Onzekerheid over de verdeling van taken maakt heldere beleidskeuzes op het gebied van arbeidsmarktinstituties erg ingewikkeld. Opties goed doordenken en visualiseren van scenario’s is een beproefd concept. Keuzes maken die verschillende opties open houden en niet te hard van stapel lopen, is daarbij misschien niet eens de slechtste strategie.
Auteur
Categorieën